Başiskele İlçesinin Bir Semti
 

Başiskele ilçesini oluşturan 5 beldeden biridir ve İlçenin kuzey ucunda İzmit’le Kartepe ilçeleri sınırında yer alır. Kimi vesikalarda ‘Kollar’ olarak geçen Kullar adının beldenin güney istikametindeki Paşadağ mevkiinde yer alan tarihî kalenin misyonuna nispetle gözetleme ve kollama manalarına geldiği değerlendirilmektedir. Kaledeki askerlerinin düşman tarafından öldürüldüğünü duyunca Padişahın “Vah kullarım!” demesinden ya da ‘Kul’ lâkaplı/soyadlı ailelerden isim aldığı şeklinde rivayetler de bulunmaktadır. İktisat tarihçisi Ömer L. Barkan ise Osmanlı’da “kulluklar”, “ortakçı kullar” gibi ziraatla ilgili meslekî bir zümrenin İstanbul’daki yaygın uygulamalarından bahsetmektedir. Bölgedeki ilk yerleşimlerin Mahmut Paşa ve Vezir Çiftlikleri gibi işletmeler olduğu düşünülürse burada yarı hür-yarı köle tarzında çalıştırılanlardan isim alması daha akla uygun gelmektedir. 1845 yılı temettuat (nüfus ve gelir) defterlerindeki 7 hanelik nüfus da bu çiftliklerle alâkalıdır.

1837 yılına ait bir senette “İzmit kazasına bağlı Kullar Karyesi’nin (Köy) Aziz Mahmud Hüdai Hankahı Postnişini Şeyh Abdurrahman Efendi’ye iltizam olunduğu (vergi geliri devri)” bilgisi geçmektedir. 1843’te Sultan Abdülmecid tarafından bizzat yerinde ziyaret ile askerî kumaş imali için kurulan ve şimdiki ilçe taksiminde Kartepe’de kalan İzmit Çuha Fabrikası (Çuhane) Kullar’daki yerleşime katkı sağlamıştır. 19. yy.’ın sonlarına dek Trabzon yöresinden bölgeye iş bulmak için gelen insanlar, Aslanbey ve Yuvacık gibi yakın çevredeki gayrimüslim nüfus nedeniyle yukarı kesimlerdeki Serindere, Tepecik ve Aksığın gibi köylere yerleşmişlerdir. 20. yy. başlarına ait belgedeyse “Kullar namındaki çiftlik ahalisinin” şikâyetlerinden bahsedilmektedir. 1910 yılında ise Kullar Karyesi İhtiyar Heyeti, Paşadağ ile Hamaloğlu ormanlık ve mera alanlarının kendilerine tahsisi için arzuhal/dilekçe vermişlerdir. Bu durumda Kullar’ın köy ile çiftlik arası bir vaziyette olduğu düşünülebilir.

Yöredeki Müslüman Türk yerleşimi, Amerikan Misyonerlerince eğitimden geçirilen ve İngiliz elçiliklerince korunan Ermeni çetelerinin terör faaliyetleri yüzünden darbe alacaktır. Arslanbeyli Donik ile Yuvacıklı Vahan çeteleri özellikle I. Dünya Savaşı sırasında yöresel katliamlara imza atmışlardır. Bunlardan en feci olanı “Kullar Karyesi’nden sekiz Müslümanın, karyelerine dönerken amele taburundaki Hıristiyan efrad (geri hizmetteki Hristiyanlar) tarafından katledildiği” şeklinde belgelenen ve Osmanlı hükümetince isimleri fotoğrafıyla birlikte yayınlanan hadisedir. 1915 Ağustosu’ndaki vakada Boşnak Malik, Abdülmecid oğlu Ali, Ali oğlu Seyid (14 yaşında), Ömer oğlu Abdülgani, Abdülgani oğlu Mecid, Abdullah oğlu Hüseyin, Bekir oğlu Yusuf, Osman oğlu İsmail balta ile katledilmişlerdir. Bu acı hadise 19. ve 20. yy’larda Balkanlar’dan getirilerek Kullar’a iskân edilen fakat rutubeti ve denize yakınlığı nedeniyle İzmit, Kandıra, Akmeşe taraflarına yerleşen muhacirlerin bir kısmının buradan ayrılmadığını da göstermektedir.

Kurtuluş Savaşı’nda zamanın Başiskele ilçesi sayılan Bahçecik nahiyesinin düşmandan kurtarılması mücadelesine destek veren Tepecik, Aksığın, Serindere gibi köylerin sakinleri, Ermeni ve Rum azınlıkların da işgalcilerle birlikte yöreden ayrılmasıyla peyderpey Kullar’a inmeye başlayacak ve Cumhuriyet döneminde Karadeniz Bölgesi’nden gelen takviyelerle de hızla büyüyecektir. 1920’de İngilizlerce bombalanan Çuha Fabrikası ise 1925 yılında Denizcilik Bakanlığı’na (Bahriye Vekâleti) tahsis edilerek Torpido Fabrikası haline getirilecektir. Hatta dekovil denilen dar ve hafif raylı küçük demiryolu hattı ile Başiskele sahilinden İzmit Körfezi’ne ulaşım imkânı söz konusudur. Aralık 1935’te Romanyalı 64 Türk göçmen Kullar’a yerleştirilmiş fakat zaman içerisinde önemli bir kısmı başka yerlere gitmeyi tercih etmişlerdir. O yıllarda açılan SEKA fabrikası ve 1950 sonrasındaki sanayileşme Kullar’ın büyümesini hızlandırmıştır.

1965’ten itibaren Ordu yöresinden Vezirçiftliği Mahallesi’ne yönelik bir göç başlayacaktır. Aynı yıl itibariyle Kullar 1.231’i erkek, 1.054’ü kadın olmak üzere toplam 2.285 nüfusa sahiptir. Bu sırada İzmit Merkez Bucağı’na bağlı 57 köyden biri olan Kullar Beldesi 1967 yılında belediye olacaktır. Sırasıyla Hasan Turan, Mehmet Tanrıverdi, Güngör Toncar, İsmail Özkar, Kemal Aydın ve Mahmut Civelek’in belediye başkanlığını yaptığı Kullar, 2000 yılında 17.104 nüfusa erişecektir. 2008 yılında diğer 4 beldeyle birlikte belediyeliği sona eren Kullar’a bağlı eski mahallelerde (8 adet) günümüzde (2020 yılı) toplam 18.167 kişi yaşamaktadır.

Kullar’da endüstri ve hizmet sektörü ile doğal ve tarihî miras içiçedir. Osmanlı sanayisinin simgelerinden Çuha Fabrikası iki asra yaklaşan mimarî kalıntılarıyla komşu ilçe sınırlarında kalsa da Çuhane Caddesi’nin iki tarafında yer alan ve bir asrı aşan geçmişe sahip çınarlar Başiskele ilçesi (Ovacık Mahallesi) dahilindedir. Saltanat Yolu Çınarları adı verilen, çapları 80 ilâ 180 cm arasında değişen 100 adet çınar ağacı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu‘nun 18.11.2009 tarih ve 1175 sayılı kararıyla koruma altına alınmıştır. Keza Kullar’ın içinden geçen Kilezdere’nin İzmit çıkışında bulunan ve 16. yy. Osmanlı eseri sayılan kesme taşlı, 5 gözlü Kilezdere Kemer Köprüsü tescilli olup 1998 yılında demiryolu inşaatı nedeniyle ve KTVKYK kararıyla orijinal yerinden sökülüp 50 metre aşağıya yeniden inşa edilmiştir. Yine Vezirçiftliği Mahallesi’ndeki tarihi İpek Yolu güzergâhında yer alan 2 gözlü, tuğla kemerli Köprü de İstanbul II Nolu Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu’nun 25.06.1998 tarih 4862 sayılı kararıyla koruma altındadır. İzmit – Gölcük Yolu asfaltı kenarındaki bu köprünün 200 metre güneyinde aynı özelliklere sahip ve tescilli başka bir köprü kalıntıları da bulunmaktadır. Paşadağ Mahallesi’ndeki 1,5-2 m yüksekliğinde moloz taştan duvarlar ve diğer kale kalıntıları ise arkeolojik sit alanıdır.

KAYNAKÇA

Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Ts.MA.e. 1401 88, H-1706-1253; DH.MKT. 2763 33, H-17-02-1327; DH.MUİ. 55 28, H-05-01-1328; DH.ŞFR. 482 116,: R-25-05-1331; Ali Üzmez, Her Yönüyle Başiskele İlçesi-Kocaeli, İzmit 2008, s. 77-80; Hilal Karavar, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İzmit Çuha Fabrikası 1844-1920, Kocaeli 2007, s. 51-52, 96 ve 99; İl Yıllığı Düzenleme Derneği, Kocaeli İl Yıllığı 1967, İstanbul 1970, s. 30-31; Süleyman Pekin Murat Bayram, Bahçecik Tarihi, Ankara 2011, s. 135-136, 375; Tuğba Okuyan, İzmit Temettuât Defterleri, Sakarya 2004, s. 23; Ömer Lûtfi Barkan, “XV ve XVI ıncı asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Toprak İşçiliğinin Organizasyonu Şekilleri.” İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, Cilt 1, Sayı 1, s. 32-35; Önder Duman, “Romanya’dan Kocaeli Vilayetine Göç ve İskân (1935-1939)”, Uluslararası Karamürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu-II, Kocaeli 2015, s. 501-502; “Başiskele Nüfusu” (https://www.nufusune.com); “Başiskele tarihi yerleri” (https://www. gezi-yorum.net); “Kültür Envanteri Anıt” (https://www.kulturportali. gov.tr) ; “Nişanyan Yeradları” (https://nisanyanmap.com)

Süleyman PEKİN