İzmit Körfezi’nin kuzeyinde bulunan Körfez ilçesi (Brunca ya da Brunga), Eskiçağ’da stratejik olarak Bithynia’daki yerleşim ağlarının önemli bir geçiş yolu üzerinde var olan bir mevkii idi. Özellikle ilçenin konumu Roma ve Bizans Dönemleri’nde Khalkedon’dan (Kadıköy) Nikomedia’ya ikiye ayrılarak uzanan yol güzergâhı üzerinde yer almaktaydı. İS 2. ve 7. yüzyıllar arası çevresindeki doğal limanlara, dağlara, ana yollara, göllere ve nehirlere hakim pozisyonda birçok irili ufaklı yerleşime ev sahipliği yapan Körfez ilçesi, günümüzde yaklaşık 40 mahalleye sahip olup, batısında Gebze (Antik Libyssa), kuzeyinde Şile ve doğusunda Derince ile çevrilidir. Osmanlı Dönemi’nde ‘Yarımca’ olarak anılan, günümüzde ise İstanbul-İzmit karayolu üzerinde yer alan bu ilçenin arkeolojisi 1950’lerden beri gelişen şehirleşme ve sanayileşmeye paralel olarak oldukça tahribata uğramıştır.

Deniz kenarına konumlanmış Körfez ilçesine bağlı bir mahalle olan Belen, ilçenin hemen kuzeyinden başlayan dağlık alanın içinde yer alıp, ilçe merkezinin 10 km kuzeyinde, Kocaeli il merkezinin ise 23 km güneyindedir. Bugünkü ilçe merkezinin kuzeyinde, İlimtepe mahallesinden Belen Mevkii’ne giden yolda bir akarsu yatağının hemen yanında yükselen bir kayalık yamaç ve üstündeki alçak tepelikte yer alan geniş bir kaya mezarlığı ve bu mezarlık alanındaki kaya kült yerleri düzenlemeleri bulunur. Belen’in dağlık ve ormanlık bir coğrafyaya hâkim olması ve bir akarsu kenarında olması söz konusu nekropol alanının mistik efektini attırmıştır ki Eskiçağ’da bu tür yerler mezarlık olarak kullanılagelmektedir. Alanda en belirgin kalıntılar bazılarının içlerinde kline bulunan kaya mezarlarıdır. Bu mezarlardan özellikle birinin giriş kısmının üstü bir alınlık silmesi ile süslenmiştir (Res. 1). Bu durum herhangi bir yazıta sahip olmayan bu mezarın tarihlenmesi için küçük de olsa bir ipucudur. Bu mezar dışında alanda kaya üzerine dörtgen gömüler (Res. 2), basamak şeklindeki kaya düzenlemeleri (Res. 3) ve dairevi çukur forumunda farklı türlerde diğer alanlar (Res. 4) bulunmaktadır. Hellenistik ve Erken Roma dönemlerinde kullanıldığını düşündüğümüz bu mezarlık alanı büyük olasılıkla dağlık bir taşra kaya mezarlığıdır ve ait olduğu yerleşim yeri çok uzaklarda aranmamalıdır. Belen kaya nekropolü ve kült alanı henüz ayrıntılı bir şekilde çalışılmamış, kazılmamış ve yayınlanmamıştır.

Eskiçağ’da Roma ve Erken Bizans dönemlerinde Anadolu’nun batı, kuzey, orta ve güney kesimlerinde oldukça yoğun olan bu tür kayalık mezarlık alanlarında, bu alanlardaki definler sırası ve sonrasında yapılan kurban, libasyon, dua, ölüm ya da yeniden doğum ritüelleri için bir takım kültsel alan ve mekanlar düzenlenmiştir. Anadolu arkeolojisinde sık rastlanan ve çoğu zaman ‘kutsal alan’ olarak nitelendirilen bu kaya düzenlemeleri genellikle merdivenler, kaya nişleri, altar olarak kullanılmış olabilecek dairevi çukurlar, oyuklar ve oyuntular gibi niteliklere sahiptirler ve çoğu zaman herhangi bir süsleme ve yazıtları mevcut değildir. Bu tür düzenlemelerin söz konusu alanlarda var olan mezarlar ve mezarlıklarla ilintileri bugüne değin tam olarak ortaya koyulabilmiş ve bilimsel olarak tatmin edici bir şekilde açıklanabilmiş değildir. Çok büyük olasılıkla İÖ 2. ve 1. bin Anadolu yerli kültürleri ile de bağlantılı olan bu tür kaya mezarlık alanları ve onlara bağlı kültsel kaya düzenlemeleri özellikle Roma döneminde yaygındırlar ve Kocaeli ve çevresinde sıkça görülmektedirler. Bu tür alanlar, genel olarak ölü gömme gelenekleri ve cenaze kültleri ile ilişkili olarak, doğurganlık, bolluk ve verimliliği temsil eden Anadolu kökenli ana tanrıça Kybele ile ilintilenmeye çalışılsa da, bu durumun Anadolu’nun her yeri için geçerli olup olmadığı bilinmemektedir ve bu konuda elimizdeki somut veriler az sayıdadır. Genelde kırsal alanlarda karşımıza çıkan Kybele kültüne ve bu külte ilişkin arkeolojik eserlere Kocaeli’nin içinde yer aldığı Bithynia Bölgesi’nde rastlanmaktadır.

KAYNAKÇA

Maya Vassileva, “Thracian and Phrygian Rock-Cut Tombs: A Comparative Overview”, şurada: Vasil Markov v.d., Proceeding of the First International Symposium Ancient Cultures In South-East Europe and the Eastern Mediterranean Megalithic Monuments and Cult Practices Blagoevgrad, 11-14 October 2012, Blagoevgrad, NeofitRilski University Press, 2012, s. 44-57; Tonnes Bekker-Nielsen, Urban life and local politics in Roman Bithynia: The small world of Dion Chrysostomos. Aarhus University Press, Aarhus; Oakville, 2008.

Gülseren KAN ŞAHİN