Coğrafya

Kocaeli Yarımadası’nın güneyinde İzmit Körfezi’nin kuzey kıyılarını sınırlayan dik yamaçların hemen önünde Ağa ve Çınarlı derelerinin oluşturduğu küçük bir delta düzlüğünün batı yarısında gelişen Yarımca, Tütünçiftliği ve Kirazlıyalı köylerinin birleşmesiyle oluşturulan merkeze, Gebze ve Merkez ilçeye bağlı 16 köyün bağlanmasıyla 1987’de kurulmuş Kocaeli ilçesidir.

26 Eylül 1934 tarihinde Gebze ilçesinden ayrılarak Merkez ilçeye bağlanmış olan Yarımca Köyü’nde, 27 Mayıs 1964 tarihinde belediye teşkilatı kurulmuştur. 1965 nüfus sayımında nüfusu 3.312 olan Yarımca Belediyesi’ne, 14 Aralık 1970 tarihinde Merkez ilçeye bağlı 5.938 nüfuslu Tütünçiftliği Köyü de dâhil edilmiş böylece 13.519 nüfuslu bir yerleşme halini almıştır. Hızlı gelişimini sürdüren Yarımca Belediyesi 1980’de 35.407, 1985’te 48.420 nüfusa ulaşmıştır. 27 Haziran 1986 tarihinde Gebze ilçesine bağlı 2.300 nüfuslu Kirazlıyalı Köyü de Yarımca Belediyesi sınırları içerisine alınmıştır. 4 Temmuz 1987 tarihinde yayınlanan 3392 No’lu kanun ile Yarımca Belediyesi merkez olmak ve adı Körfez Belediyesi olarak değiştirilmek suretiyle Körfez ilçesi kurulmuştur. İlçeye Çerkeşli ve Tavşancıl köyleri hariç Hereke bucağının tamamı (Hereke Belediyesi ile Kalburcu, Kirazlıyalı, Kutluca, Naipköy, Sevindikli, Şemsettin köyleri) ile Merkez ilçeye bağlı Alihocalar, Belen, Cumaköy, Dereköy, Himmetli, Karayakuplu, Sipahiler ve Osmanlı köyleri ile Gebze ilçesi Mollafeneri bucağına bağlı Duraklı ve Hatipler köyleri bağlanmıştır. Ancak bu köyler 24 Ekim 1989 tarihinde tekrar Mollafeneri bucağına bağlanmıştır. İlçe olduktan sonraki ilk sayım olan 1990’da nüfusu 80 bine yaklaşan Körfez ilçesinin 2000’de nüfusu 100 bine, 2010’da da 130 bine ulaşmıştır. Yani son 30 yılda yıllık %3,9’luk büyüme ile nüfusunu ikiye katlamıştır. 2020 yılı sonu itibariyle toplam 173.064 kişi nüfusa sahip olan ilçenin alan 301 km2, nüfus yoğunluğu 575 kişi/km2’dir. Körfez ilçe merkezinin denizden yüksekliği 60 m, il merkezine uzaklığı ise 20 km’dir. Körfez ilçesi, 20’si şehir, 16 tanesi de kırsal alanda yer alan 36 mahalleden oluşmaktadır. Bu nüfusun yaklaşık 170 bini ilçe merkezi nüfusunu oluştururken, kırsal mahallelerde yaşayan nüfus ise 4 bin kadardır.

Kocaeli Platosu üzerinde bulunan İlçe arazileri, genel olarak fazla bir yükseltiye sahip değildir. İlçe’nin en yüksek yeri olan ve plato yüzeyinde küçük bir çıkıntı oluşturan Serçe Tepe (648 m)’de, 650 metreye kadar çıkmaktadır. Plato yüzeyi ile kıyıdaki düzlükler arasında geçişi sağlayan yamaçlar, bir fay dikliği niteliği göstermektedir. Platonun Karadeniz’e doğru az eğimli merkezi kısmı Ortadeğirmendere ve kolları tarafından yarılarak kuzeye doğru drene etmektedir. Körfez ilçe arazisinin %72’si orman ve fundalıktır. Ortadeğirmendere’nin geniş vadi tabanı ile diğer küçük düzlükler dışında kalan sahanın büyük bir kısmı makiliklerle kaplıdır. Ormanlar yüksek alanlarda ve dik yamaçlarda korunabilmiştir.

İlçe arazisinin %19’u tarım alanıdır. %9’u da tarım dışı arazilerden oluşmaktadır. 51 bin dekar kadar olan tarım alanlarının %98’i tarlalardan oluşmaktadır. Tarlaların 1/3’i boş bırakılmaktadır. Ekilen tarlaların %70’inde tahıllar, %30’unda da yem bitkileri üretilmektedir. Tarım alanlarının %2’sinde de meyve ve sebze bahçeleri yer almaktadır. Meyveliklerin yarısını ceviz, 1/5’ini de kiraz ağaçları kaplamaktadır. Meyveliklerin %16’sı da fındıklıktır. Zeytinliklerin oranı da %5’tir. Üzüm, elma, armut, ayva, vişne ve şeftali de yetiştirilen diğer meyvelerdir. Sebze için ayrılan az miktardaki arazinin yarıya yakınına bal kabağı ekilmektedir. Daha sonra sofralık domates, taze fasulye ve kuru soğan yer almaktadır. Sebze bahçelerinin 4/5’ünü kaplayan bu sebzelerden başka karpuz ve hıyar yetiştiriciliği de önemlidir. İlçede 12 bine yakın davar ve 10 bine yakın sığır varlığı bulunmaktadır. Yıllık 500 bine yakın da tavuk yetiştirilmektedir.

Körfez İlçesinden; TEM Otoyolu, D-100 Karayolu ve Demiryolu geçmekte, deniz ulaşımı da bulunmaktadır. Ulaşım kolaylığının sağladığı avantaj nedeni 1950´li yıllarda başlayan sanayileşme ile hızla artan nüfusun çoğunluğu geçimini sanayi tesislerinde çalışarak sağlamaktadır. Körfez ilçesinin ilk sanayi tesisi Hereke’de 1843 tarihinde kurulmuş olan dokuma ve halı fabrikasıdır. Daha sonra 1960’ta Yarımca’da kurulan Tüpraş Tesisleri ile birlikte sanayi gelişmeye başlamış ve 1965’te faaliyete geçen Petkim ile devam etmiştir. İlçede Türkiye ekonomisinde önemli yere sahip, petrol, gübre, çimento gibi sektörlerde faaliyet yürüten büyük sanayi kuruluşları ve özellikle kimya sektöründe faaliyet gösteren firmalar yer almaktadır. Bunlar; Tüpraş Rafineri, Nuh Çimento, İGSAŞ ve Gübretaş tesisleri ile Evyaport ve Nuh Çimento gibi büyük limanlardır.

3 km uzunluğunda bir sahil şeridine sahip bir sanayi şehri olan Körfez ilçe merkezinde sahilde yer alan çay bahçeleri ve parklar halk tarafından yoğun ilgi görmektedir. Sahili dışında gezilecek pek yeri bulunmayan Körfez ilçesinde Hereke’de bulunan Alman İmparatoru Kaiser Wilhelm Köşkü en önemli tarihi eserdir. Ayrıca Hereke, halıları yanında birçok önemli tarihi eserde kullanılmış olan taşı (Hereke Pudingi) ile de ünlüdür.

KAYNAKÇA

Ahmet Erkal, Körfez İlçesi’nde (Kocaeli) Antropojeomorfolojik Araştırmalar, Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Bilecik, 2018; DİE Genel Nüfus Sayımları ve 2000 yılı sonrası için TÜİK Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS); Kocaeli İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü 2020 Faaliyet Raporu; Kocaeli İli Arazi Varlığı, T.C. Başbakanlık, Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yayınları, İl Rapor No: 16, Ankara, 1995; Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, (2020). Kocaeli İli Maden ve Enerji KAYNAKLARı, Ağustos 12, 2021 tarihinde MTA internet Sitesinden alınmıştır: https://www.mta.gov.tr; Resmî Gazete, Sayı 19507, Tarih 4 Temmuz 1987: 19 Haziran 1987 tarihinde kabul edilen 3392 No.lu “103 İlçe Kurulması Hakkında Kanun”; Suzan Yıldız, Körfez ilçesinde (Kocaeli) arazi örtüsü değişimlerinin coğrafi bilgi sistemleri ve uzaktan algılama ile analizi (1987-2015), Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Sakarya 2016; Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) ve Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE) Yayınları. Ankara (ilgili yıllara ait nüfus istatistikleri) https:// www.tuik.gov.tr/; Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Merkezi Dağıtım Sistemi (MEDAS), Bitkisel Üretim ve Hayvancılık İstatistikleri veri tabanları, https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?locale=tr; Ümit Sergün, Kocaeli Yarımadası’nda Kırsal Yerleşme, İstanbul Üniversitesi Edebiyat. Fakültesi Yayını, İstanbul 1986; Yusuf Dönmez, Kocaeli Yarımadasının Bitki Coğrafyası. İstanbul Üniversitesi Edebiyat. Fakültesi Yayını, İstanbul 1979.

Ali YİĞİT

Tarih

Körfez ya da eski adıyla Yarımca, Kocaeli’nin bir ilçesidir. Bu ilçe batıda Gebze ve Dilovası, kuzeyde Şile ve doğuda Derince ilçeleriyle çevrilidir. Kocaeli’nin 12 ilçesinden biri olup, son nüfus sayımına göre nüfusu 165.503’tür. İlçe merkezinin nüfusu ise, 83.174’tür. 16 adet köyü, 20 adet mahallesi ve 865 adet cadde ve sokağı vardır. Denize 13.500 metre kıyısı ve çok eski tarihe sahip olan ilçe tarih içerisinde; Brunga, Grünge, Brunca, Satryas gibi isimleri taşımıştır.

Körfez ve çevresinin tarihi, İzmit’in tarihi ile paralellik göstermektedir. Sırasıyla, Bithinya, Roma, Bizans hâkimiyetlerinde insanoğlunun yerleşim yeri olmuştur. MS 362 yılında, büyük bir deprem meydana gelerek 20 bin insan hayatını kaybetmiş, bu depremde Brunga (Yarımca) liman bölgesi haritadan silinmiştir. MS 458 yılında Brunga (Yarımca), piskopos düzeyinde Nicomedia (İzmit), Nicaia (İznik) ve Chalcedonia (Kadıköy) piskoposları gibi doğrudan doğruya İmparatora bağlanmış, bu durum MS V. yüzyıla kadar da devam etmiştir. Konstantinopolis’in (İstanbul) Anadolu’ya bağlantısının Dil İskelesi ile Hersek Burnu arasından sağlandığı MS 869 yılına kadar Nicomedia’nın (İzmit) önemi azalmış, Brunga (Yarımca), MS 869 yılında Basil döneminde yeniden piskoposluk derecesine yükseltilerek önemini tekrar kazanmıştır. Konstantinopolis (İstanbul) zamanında 554 ve 557 tarihlerinde merkez üssü Nicomedia (İzmit) ve Brunga (Yarımca) arasında iki deprem meydana gelerek şehirler harabeye dönmüştür. Arkasından veba, kolera gibi salgın hastalıklar nedeniyle nüfus yarı yarıya azalmıştır. Surlar, limanlar, rıhtımlar, saray ve yapıtların çoğu onarılamayacak derecede yıkılmıştır.

1071 yılındaki Malazgirt Savaşı’ndan sonra Anadolu’yu fetheden Selçuklular Nikomedia (İzmit) önlerine kadar inmişler, İznik’i (Nikaia) ele geçirerek başkent yapmışlardır. Bölge tamamen kuşatılarak Konstantinopolis’e (İstanbul) kadar Selçukluların hakimiyetine girmiştir. Bizans tahtında I. Alexios Komnenos (10811118) tek başına Selçuklu Türkleri ile baş edemeyeceğini anlayınca, çağrıda bulunarak Haçlı akını düzenleyerek Nikomedia’nın (İzmit) kuzeyindeki kentler tekrar Bizanslıların eline geçmiştir. İznik’in düşmesi üzerine Selçuklular Anadolu’ya dönerek Konya’yı başkent yaptılar. Bu dönemde Selçukluların Nikomedya’daki hakimiyeti 11 yıl sürdü.

Osmanlı Sultanı Orhan Bey zamanında, 1328 yılında Kocaeli (İzmit) ve çevresine Türkler hâkim oldu. Osmanlı Devleti’nin ilk yıllarında Yarımca’nın Brunga olarak kullanılan adı Burunca olarak değiştirildi. İstilalar ve afetler, salgın hastalıklar nedeniyle terkedilmiş bir kent konumunda olan Yarımca, Orhan Bey zamanında tamamen Türk devletinin eline geçince kent onarılarak kiliseler camiye çevrilmiş ve limana işlerlik kazandırılarak Yarımca’nın adı da bu dönemde Burunca olarak kullanılmaya başlanmıştır.

1420 yılında Yarımca bir köy durumundaydı. Sürekli istilalara uğrayan bölgede halk, güvenlik bakımından kıyılardan uzak sırtlarda ve tepelerde yaşamayı tercih ediyordu. Ancak halkın yaşaması için en önemli gelir kaynakları, Yarımca Ovası ve sahil liman işletmeciliği olduğundan, buralara da yerleşmeleri gerekiyordu. Bu sebeple, çeşitli dönemlerde yapılan yerleşmeler her defasında düşman istilaları, sel baskınları, yangınlar ve tabii afetler nedeni ile yıkılmış harap olmuş olduğundan, yerleşim tekâmül gösterememiştir. Bir varsayıma göre, her defasında yerleşim yarım kaldığından bölgenin adına Yarımca denmiştir.

Tarih boyunca Tütünçiftlik sahil bölümü körfezin en dar yeri olduğundan deniz feneri amaçlı olarak kullanılmıştır. 1854 yılında Abdülmecit zamanında buraya bir deniz feneri yaptırılmıştır. Bölgede konut yoktu ve eski Bağdat caddesinin kuzeyi mera alanı olarak askeri hayvanlar için kullanılmaktaydı. Bölge, 1854 yılında dönemin İzmit Sancak Beyi Topal Osman Paşa tarafından doğal güzelliklerinden dolayı çiftlik olarak kullanılmakta ve bu sebeple, istasyon ve çevresi açılarak çiftlik olarak tescil edilmiştir. Devlet karayolunun Ağadere bölümünde beylik kışlası vardı ve sahil bölümünde ise deniz ve kara hayvanlarının bol olmasından dolayı av yeri olarak kullanılmaktaydı.

22 Mayıs 1766 tarihinde 2 dakika süren deprem körfez kıyısında bulunan tüm köy, kasaba, oba ve kentler yerle bir olmuştu. Ancak sırtlarda kurulu bulunan sağlam yapılar ayakta kalabilmişti. İki ay aralıklarla süren depremde pek çok Yarımcalı hayatını kaybetmiş ve halk, kıyı Yarımca’dan tepelere doğru yönelmişti.

Milli mücadele yıllarında Yunan işgaline uğrayan Yarımca ve Tütünçiftlik bölgesi, Yunanlıların mağlubiyeti üzerine işgalden kurtulmuştur. Cumhuriyet döneminde, 1937 yılında Romanya’dan 60 göçmen getirilerek bölgeye yerleştirilmiştir. 1939 yılında da gelen göçmenler bu bölgeye yerleştirilmiştir. 1951 yılında Yarımca köyü muhtarlığına bağlanan çiftliğin bu ilk yerleşimcilerinin önemli bir bölümü sıtma vb. gibi çeşitli hastalıklar nedeni ile daha sonraki yıllarda başka bölgelere göç etmek zorunda kalmışlardır.

Kiraz ve üzüm bağlarıyla kaplı olan Yarımca bölgesi köy yaşamını ve durgun ekonomisini gerilerde bırakarak, 1950 yılından itibaren hızlanan sanayileşme sürecine girmiştir. Sanayileşmeyle birlikte hızla göç alan Yarımca’nın yanında Tütünçiftlik bölgesinin de gelişmesine neden olmuş ve bugünkü yerleşim alanları oluşmuştur.

27.05.1964 tarihinde belediye teşkilatının kurulmasıyla çalışmalarına başlamış ve son olarak da 1988 yılında Körfez ismini alarak ilçe olmuştur. Devlet karayolunun ortasından geçtiği Çiftlik bölgesinin değeri her geçen gün artarak hızlı bir gelişme göstermiştir. 1970 yılında yapılan bir referandumla belde olarak Yarımca Belediyesi sınırlarına dahil edilmiş ve 23 Aralık 1970 tarihinde Bakanlar Kurulu’nca onanarak Yarımca’nın bir mahallesi olmuştur. Gelişim hızlı bir şekilde artarak 1971 yılında karayolu referans alınarak iki mahalleye ayrılmıştır. 1987’de Çerkeşli Köyü hariç Gebze’nin Hereke bucağı, merkez ilçenin batısındaki bazı köylerin ve Gebze’nin Mollafenari bucağına bağlı Duraklı ve Hatipler köyünün katılımıyla ilçe olmuştur. İlçe bugünkü sınırlarına 1989’da Duraklı ve Hatipler köyünün Gebze’nin Mollafenari bucağına dönüşüyle ulaşmıştır. TÜPRAŞ, PETKİM, İGSAŞ gibi büyük sanayi kuruluşları bu ilçede bulunmaktadır.

KAYNAKÇA

Ahmed Nezihİ Galitekin, Tarihte Kocaeli Körfez İlçesi, Körfez Belediyesi Kültür Yayınları, 2014; https://kocaeli.ktb.gov.tr/TR-174643/ korfez.html; https://www.kocaeli.bel.tr/tr/main/pages/korfez/228; http://www.korfez.gov.tr/korfez-tarihi

Haluk SELVİ