İzmit’teki Yabancı Ülke Temsilcilikleri
Kuruluş döneminden itibaren coğrafi konumu ve çevre bölgelerden limanına ulaşan tarımsal ve sınai ürünler sayesinde önemli bir ticaret merkezi olan İzmit’te 19. yüzyıl boyunca ve 20. yüzyılın başlarında muhtelif devletlere ait konsolosluk görevlileri bulunmaktaydı. Bu dönemde iç ticaretin yanında şehirde gerçekleştirilen yoğun dış ticaret faaliyetinin sonucu olarak İzmit’te yabancı tüccarlar ve yabancı ülke vatandaşları da bulunmuş, bu sebeple devletlerinin yetkilendirdiği bir konsolos görevlisi tarafından korunmaları ve temsil edilmeleri ihtiyacı doğmuştur. Böylece İzmit yabancı devletlerin diplomatik ve ticari temsilcileri sayılan konsolosların görev yaptığı bir şehir olmuştur. Ticaretin büyük ölçüde denizyoluyla gerçekleştirildiği dönemlerde özellikle liman şehirleri yabancı tüccarların ticari faaliyet için bulundukları bölgeler olarak ortaya çıktığı için, onların haklarının korunması, bürokratik işlemlerinin yapılması ve sorunlarıyla ilgilenilmesi amacıyla vatandaşı oldukları devlet tarafından görevlendirilen konsolosların ilgili ticaret merkezinde görev yapması yaygınlaştı.
Osmanlı İmparatorluğu 15. yüzyıldan itibaren ahidnameler vererek barışçıl ilişkiler kurduğu devletlerin, topraklarında konsolosluk açmasına izin verdi. Konsolosların baş vazifesi kendi vatandaşlarının haklarını korumak, sorunlarıyla ilgilenmek ve Osmanlı devlet makamlarıyla ilişkilerinde aracı olmaktı. Bununla birlikte konsolosların bağlı oldukları devletlerin siyasi menfaatleri bağlamında görev yaptıkları bölgede bilgi ve istihbarat toplamak gibi siyasi fonksiyonlar üstlendikleri de görüldü.
Osmanlılar özellikle 19. yüzyılda Avrupa devletleriyle daha yakın bir ticari etkileşimin içinde bulunmaktaydı. Bunun sonucu olarak bütün Osmanlı coğrafyasında önemli şehirlerde bulunan konsolosluklara yenileri eklendi. Buna mukabil Osmanlı Devleti de muhatap devletlerin çeşitli şehirlerinde bu yüzyılda konsolos tayin etmeye başladı ve konsolosluk ağını hızla genişletti. İzmit önemli bir liman şehri olarak bilhassa 1890’lardan itibaren Anadolu-Bağdat demiryolunun kısım kısım uzatılarak hizmete girmesinden sonra Anadolu’dan gelen ürünlerin denizle buluştuğu ve iç limanlara olduğu gibi yabancı limanlara da ihraç edildiği bir şehir haline geldi. İzmit Limanı’nın neredeyse bütün büyük Avrupa limanlarıyla doğrudan ilişkisi mevcuttu.
Coğrafyacı Vital Cuinet’nin (1833-1896) aktardığına göre 1893 yılında İzmit Limanı’ndan Marsilya Limanı’na balmumu, ipek kozası, kitre, haşhaş, sığır derisi, şarap ve kereste, çeşitli yabancı ülke limanlarına pamuk, keten tohumu, sarı tohum ve kereste, Yunanistan limanlarına kereste, çeşitli Avrupa limanlarına manganez ve Odesa Limanı’na soğan ve sarımsak gönderilirken Rusya’dan petrol ithal ediliyordu. Mart 1892 ile Mart 1893 arasında İzmit Limanı’na 19 İngiliz, 12 Fransız, 11 Yunan, 3 Alman, 2 İtalyan buharlı gemisi ve 31 Yunan yelkenli gemisi yanaşmıştı. İzmit Limanı’ndaki bu dış ticaret hareketliliği ve yabancı gemilerin varlığına paralel olarak İzmit’te istikrarlı bir şekilde konsolos görevlisi bulunduran devletler Yunanistan, İngiltere ve İran’dı. Yunanistan coğrafi yakınlığı ve yoğun ticari ilişkiler sebebiyle İzmit Limanı’na ticaret için gelen en fazla sayıda gemiye sahip devletti. Yunanistan tarafından İzmit’te 1861’de Dimitri Todoridi ve 1869’da Kritiko konsolos memuru, 1873’te Andrea Vendjianopoulo konsolos vekili olarak tayin edildi. Osmanlı Devlet Salnâmeleri’ne göre 1878-1879’da Papadopulo ve 1881’den itibaren Nikolaki Zeytun adlı Yunan konsolos vekilleri görev yapmaktaydı. Şark Ticaret Yıllıkları’nda (Annuaire Oriental) ise, 1891’den itibaren Yunanistan konsolosluk ajanı/memuru olduğu zikredilen Panayotis Nicolaidis’in Nikolaki Zeytun ile aynı kişi olması muhtemeldir. Nicolaidis, konsolosluk işlerini Yerassimos Tzamarellos adlı tercümanıyla yürütmekteydi.
İngiltere, İzmit bölgesindeki ticari faaliyeti ve siyasi amaçları doğrultusunda pek çok konsolos görevlisi tayin etmişti. 1856’da Gilver Stratigopulo konsolos vekili olarak İzmit’te görev yapıyordu ve 1865’e kadar İzmit’te ticari amaçlar için görevli bir İngiliz konsolos vekili bulunmaktaydı.
Konsoloslar genellikle ticari amaçlarla tayin edilirken bazen siyasi fonksiyonlar için de istihdam edilmişlerdi. İngiltere’nin, 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan sonra Osmanlı Devleti’ndeki gayrimüslimlerin durumunu gözlemlemek ve istihbarat toplamak üzere askeri konsoloslar görevlendirdiği anlaşılmaktadır. 1879’da tayin edilen ve Sivas’ta ikamet eden İngiltere başkonsolosu Charles Wilson Hüdavendigar (Bursa), Ankara, Aydın, Konya, Adana, Kastamonu vilayetleriyle, Canik (Samsun), Biga (Çanakkale) ile aynı zamanda İzmit Sancağı’ndan da sorumluydu. Başkonsolosluğa bağlı olarak çalışan ve Kastamonu ve Hüdavendigar ile birlikte İzmit’ten sorumlu olmak üzere aynı yıl Horatio Kitchener, onun görevi bırakmasının ardından 1880’de Picton Warlow konsolos vekili olarak tayin edildi. Her iki konsolos vekili de görev yaptıkları süre boyunca İzmit ve Adapazarı bölgesi dahil olmak üzere görev alanlarında bulunan şehirleri gezmiş ve özellikle Rusya’dan kaçan Çerkez ve Abaza göçmenlerin yerleştirildikleri yerlerde Ermeni ve Rumlara zarar veren davranışlarını araştırarak İstanbul’daki İngiltere büyükelçisine rapor etmişlerdir.
Bursa’da ikamet eden Warlow’un bu gezileri sırasında halka yaptığı telkinler ve Osmanlı tebaasını himaye etme girişiminde bulunması Osmanlı makamları tarafından rahatsızlıkla karşılanarak faaliyetleri yerel yöneticilere tahkik ettirildi. Tahkikat sonucunda bölgede konsolosların kendi vatandaş ve tüccarının haklarını korumanın dışındaki girişimlerinin yetki alanlarının dışında olduğu belirtildi ve engellenmesi istendi.
İngiltere başkonsolosu ve İzmit’ten sorumlu konsolos vekili İzmit bölgesinde ölen İngiliz askerlerinin defnedildikleri ve Ermeniler tarafından zarar verilen mezarlarıyla da ilgilendi. Konsoloslar, Osmanlı yöneticilerinin bilgisi dahilinde İngiliz mezarlığını tahrip edenlerin cezalandırılması, mezarların tamiri ve korunmasının sağlanması için İzmit’te ilgili bölgeye gitti.
Başkonsolos Wilson ve konsolos vekili Warlow’un görevleri 1882’de sona erdi. Bundan sonra 1898’den itibaren 1905’e kadar P.J. Wills’in İzmit’te konsolosluk ajanı/memuru olarak görev yaptığı bilinmektedir. 1907’de konsolos memuru olarak Anatole Amat tayin edildi ve ertesi yıl konsolos vekilliğine terfi ettirildi. 1. Dünya Savaşı’nın ilk yılında 1914’te İzmit’te İngiltere konsolos vekili halen Anatole Amat’tı.
İzmit’te İran şehbenderlerinin -Osmanlı Devleti ile İran tarafından görevlendirilen konsoloslara “şehbender” deniliyordukimliğine dair bilginin ilk tespit edilebildiği tarih olan 1848/1849’dan itibaren şehbender vekili Hacı Hasan’dır. 1857’de Hacı Hasan’ın halen görevde olduğu görülmektedir. Devlet Salnâmelerine göre Hacı Ali Bey 1883’ten itibaren aynı zamanda Adapazarı’ndan da sorumlu olmak üzere II. Abdülhamid dönemi boyunca şehbender vekili bulunuyordu. Cumhuriyet döneminin başında ise 1923’te fahri şehbender olarak Hacı Gaffar Ağa’nın, 1924’te Hacı Ali Bey’in şehbender olarak görev yaptığı tespit edilmektedir.
İzmit’te İran şehbender vekilinin de İngiltere konsolos vekili gibi zaman zaman görev alanının dışına çıktığı oluyor ve bu durum Osmanlı makamlarınca tespit ediliyordu. 1847’de İzmit’teki İran şehbender vekilinin çok sayıda Ermeni’ye para karşılığında İran vatandaşlığına geçtiklerine dair belge verdiği anlaşılmış ve bu durumun engellenerek tekrarı halinde şehbender vekilinin sınır dışı edileceği bildirilmişti.
İzmit’te konsolos görevlisi bulunduran bir diğer devlet İtalya idi. 1875’te Doktor G. Debris’i İtalya tarafından konsolosluk memuru/ajanı olarak tayin edildi. 1881 tarihli Şark Ticaret Yıllığı’na göre Doktor Debris bu tarihte hala görevine devam ediyordu.
Bunların dışında Osmanlı Devlet Salnâmeleri’ne göre 1877 ve 1878 yıllarında İzmit’te Almanya’nın bir konsolosu, Fransa’nın da bir konsolos vekili bulunmaktaydı. Yine Rusya’nın da 1877’de görevli bir konsolosu vardı. Bu kişilerin ilgili devletin vatandaşı olmayıp bölgede ticaretle uğraşan gayrimüslim Osmanlı tebaasından fahri konsoloslukla görevlendirilen kimseler olmaları mümkündür.
İzmit’teki konsolosluk binalarıyla ilgili bir bilgi bulunmamakla birlikte Avni Öztüre Mutasarrıf Sadettin Paşa Konağı’nın sonradan satılarak Fransız konsolosluk binası olarak kullanıldığını kaydetmektedir.
Günümüzde de liman şehri özelliğini koruyor olması sebebiyle İzmit/Kocaeli’de Arnavutluk, Bosna-Hersek, İspanya, Macaristan, Malta, Meksika, Slovakya ve Somali’nin fahri konsoloslukları bulunmaktadır.
KAYNAKÇA
Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), A. DVNSDVE.d. 42/27; HR. MKT. 367/94; 145/53; 365/2; 534/16; 670/15; 372/10; 865/2; İ. HR. 262/15717; Y.A. HUS. 165/9; Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, 1265, s. 97; 1294, s. 561, 569, 577; 1295, s. 472, 455; 1296, s. 247; 1297, s. 270; 1299, s. 402; 1300, s. 372, 374; 1301, s. 583; 1320, s. 159; 1326, s. 1082; Salnâme-i Nezaret-i Hariciyye, Ed. Ahmet Nezih Galitekin, İstanbul 2003, Cilt I, s. 417, Cilt II, s. 298; Cilt IV, s. 127; Annuaire Oriental, Ed. Raphael C. Cervati, 1881, s. 468; 1891, s. 749; 1898, s. 962; 1905, s. 1360; 1914, s. 1499; M. Sadık Akdemir, “Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı Dönemi Anadolu’da İran Şehbenderlikleri”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 39, s. 40-67, s. 44, 51-52, 57; G. R. Berridge, British Diplomacy in Turkey, 1583 to the Present: A Study in the Evolution of the Resident Embassy, Leiden-Boston 2009, s. 89; Vital Cuinet, LaTurquie d’Asie, Cilt IV, Paris 1894, s. 348-350; Tayyip Gökbilgin, “Konsolos”, İslam Ansiklopedisi, Cilt II, İstanbul 1970, s. 174-177; Avni Öztüre, Nicomedia İzmit Tarihi, İstanbul 1969, s. 123, 125; Musa Şaşmaz, “İngiliz Teğmen Kitchener ve Binbaşı Warlow’ın İzmit Konsoloslukları 1879-1882”, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Cilt II, Kocaeli 2015, s. 755773; http://cd.mfa.gov.tr/mission/mission-list?clickedId=3.
Zeynep BOSTAN