Kocaeli’deki yöresel konuşma biçimlerini belirleyen, Kocaeli’deki toplu iskânlardır. Bölgenin fethiyle (1326-1337) başlayan iskânlar ve sonrasındaki (18771878 Osmanlı-Rus ve 1913 Balkan savaşlarının kaybedilmesi, Doğu Anadolu’daki 1916 Rus işgali, 1924 mübadelesi ve diğer siyasi sebepli) göçler, ağız çeşitliliğini getirmiştir. Bölgede ilk iskân edilenlerin kurdukları yerleşimlere (anılan olayların sonucunda) Bulgaristan, Yunanistan, Romanya, Kırım, Eski Yugoslavya, Arnavutluk, Gürcistan ve diğer Kafkas ülkeleri ve Artvin, Trabzon, Giresun, Ordu gibi Karadeniz illeriyle Sivas ve Tokat’tan göçenlerin kurduğu yerleşimler eklenmiştir. Buralara farklı yerlerden sonradan yerleşen veya yerleştirilenler de olmuştur. Bu çerçevede Kocaeli’deki yerleşimlerin halkını dil özelliklerini de dikkate alarak dört ana gruba ayırmak uygundur: ilk yerleşenler (Manavlar), Rumeli muhacirleri, Kafkasya ve Karadeniz göçmenleri, İç Anadolu’dan gelenler.

Kocaeli’ye ilk yerleşen ve çoğunlukla Manav olarak anılanlar ekseriyetle Kandıra, İzmit’in kuzeybatısında Derince ve Körfez’e bağlı Taşköprü bölgesi, İzmit’ten kuzeydoğuya (Kandıra ve Eşme’ye) uzanan Ova bölgesine yerleşmiştir. Taşköprü bölgesinin uzantısı olarak Gebze, Dilovası ve Çayırova’ya, İzmit Körfezi’nin karşı kıyısında Karamürsel ve Gölcük’e bağlı az sayıda Manav köyü vardır. Rumeli ve Kafkasya-Karadeniz göçmenleriyle karışık yaşadıkları yerleşimler de mevcuttur. Kocaeli’nin güneyindeki Gölcük ve Karamürsel Manav ağızları üzerine çalışma yapılmamıştır. Çalışmalar, Kandıra, Taşköprü (İzmit-Derince-Körfez-Gebze) ve Ova (İzmit, EşmeKartepe) Manav ağızları hakkındadır. Bu üç ağız bölgesinin özellikleri şunlardır:

1.Kandıra’da damak n’si (ng, ŋ) sesi yaygındır: kendiŋiz (Kırkarmut), demeŋ (<demeyin. Bollu). Az da olsa Taşköprü ve Ova ağızlarında da bulanabilir: saŋa (Taşköprü-Nezirler), havanıŋ, aŋnadalım (<anlatalım. İzmit-Ova-Çayırköy).

2.Y’ye yakın n sesi (ny), Taşköprü köylerinde daha yaygın olmakla birlikte İzmit’in Ova köylerinde de mevcuttur: çeşmeniny (Taşköprü-Kayalar), çetecileriny (Taşköprü-Omurlar), kövüny (Taşköprü-Nezirler); buranınykı (İzmit-Ova-Çayırköy), arabanıny (Kartepe-Eski Eşme).

3.A’ya yakın, çok açık e sesi (ä), Kartepe Eski Eşme’de daha yoğundur. Ova köylerinde görülür: zänginnere, käsmeyin (Kartepe-Eski Eşme), evät (İzmit-Ova-Solaklar). Kandıra ve Taşköprü köylerinde de kısmen görülebilir: köpäk (Kandıra-Sepetçi-Sakallar), mändili (Taşköprü-Kayalar).

4.Kandıra’da ilk hecedeki o’lar u’ya, ö’ler ü’ye döner: buvaza (<boğaza. Karakiraz), guğuşlarına (<koğuşlarına. Karağaçoğlu), çuvalmamış (<çoğalmamış. Teksen), düvēdik (<döverdik, Goncaaydın-Saltıklar), ǖren (<öğren, Döngelli/Kütükçüler).

O > u değişmesi, Taşköprü ve Ova ağızlarında zamirlerle sınırlıdır: urdan (<oradan, Taşköprü-İshakçılar), urda (<orada, Taşköprü-Çal); u (<o, İzmit-Ova-Solaklar), unnarda (<onlarda, İzmit-Ova-Çayırköy).

5.Kandıra’da e > i değişmesi görülür: pençireden (Sepetçi-Sakallar), desdiresini (<testeresini: Karakiraz), zihilli (<zehirli. Nefsikaymaz), tencire (Pınarlı), yingesi (Teksen).

6.Her üç ağızda da kelime başındaki kalın k sesleri kalın ġ’ye, t’ler ise d’ye döner: gorcu (<korucu. Kandıra-Bağırganlı), gullanıyoduk (Kandıra-Abdipaşa), gavrā (<kavrar, Taşköprü-Kayalar), gırık (<Taşköprü-İshakçılar); gızlāda (<kızlarda, İzmit-Ova-Sepetçi), gıymatı (İzmit-Ova-Çayırköy); davşan (Kandıra-Avdan), dırnakları (Kandıra-Teksen); daşıy (<taşın, Taşköprü-Puyalar), daşını (<taşını, Taşköprü-Kayalar); dokuşundan (<tokuşundan, İzmit-Ova-Çayırköy), daşköprü (Kartepe-Eski Eşme).

7.Başta çokluk, üleştirme, şimdiki ve geniş zaman eklerindekiler olmak üzere kelime sonu r’leri erir: üçē (<üçer. Kandıra-Sepetçi), arįya (<arıyor, Kandıra Sepetçi-Sakallar), getirya (<getiriyor, Kandıra-Teksen); gadā (Taşköprü-Kayalar, İzmit-Ova-Solaklar), tekrā (<tekrar, Taşköprü-Omurlar) ; bili (<bilir, İzmit-Ova-Çayırköy).

8.Taşköprü bölgesiyle Kandıra’nın Şile ve sahile yakın köylerinde ilgi hâli, teklik 2. şahıs ve iyelik ekleri dahil çoğu yerde damak n’si (ŋ, ng) yerine y sesi kullanılır: hayırıyı (<hayırını, Taşköprü-Omurlar), sorsay (Taşköprü-Puyalar); başkasınıy (Kandıra-Böcekler), deyiz (<deniz, Kandıra-Bollu).

9.Kandıra, Taşköprü ve Ova’da gelecek zamanda hem kalın hem ince ünlülü uyumsuz çekimler görülür: gitmįcam (<gitmeyeceğim, Kandıra-Deliveli) girecaklā (:<girecekler. Kandıra-Karakiraz); alaciŋ (:alacaksın. Kandıra-Sepetçi-Sakallar); gocez (<koyacağız, Taşköprü-Nezirler); olacek (İzmit-Ova-Sepetçi).

Rumeli muhacirlerinden Bulgaristan’dan gelenler ağırlıklı olarak Çayırova’da Şekerpınar, Derince’de, İzmit’te Arpalıkihsaniye, Gülbahçekadriye (Kadriye), Hakkaniye, Hasancıklar, Karaabdülbaki, Kurtdere, Mecidiye, Orhaniye, Ortaburun, Sapakpınar (Pazarlı), Sultaniye (Kervansaray), Süleymaniye; Kandıra’da Dalca, Kabaağaç, Kartepe’de Avluburun, Eşme, Ketenciler, Kirazoğlu, Sarımeşe, Tepetarla, Tevfikiye, Uzuntarla, Karamürsel’de Fulacık, Kızderbent, Tepeköy, Gebze’de Balçık, Yunanistan muhacirleri Darıca, İzmit’te Akmeşe, Emirhan, Gündoğdu, İslâmköy, Kartepe’de Arslanbey, Balaban, Eşmeahmediye, Karatepe, Tepetarla, Başiskele’de Bahçecik, Döngel, Yeniköy, Yuvacık; Gölcük’te İhsaniye (Tatarköy), Karamürsel’de Avcıköy (Merdigöz), Dereköy, Hayriye, İnebeyli, Kadriye, Karapınar, Kızderbent, Oluklu, Semetler, Tepeköy, Valideköprü, Yalakdere, Bosna Hersek’ten gelenler: Karamürsel’de Dereköy, Hayriye, İhsaniye, İnebeyli, Karapınar, Oluklu, Semetler, Tahtalı, Taşağıl, Valideköprü’de, Makedonya’dan gelenler ise genellikle İzmit’in doğusunda şehir merkezinde yaşamaktadır.

Bölgede yapılan akademik araştırmalardaki örneklere göre Rumeli muhacir ağızlarının belirgin özellikleri şunlardır:

1.İlk hecedeki o’ların u’ya, ö’lerin ü’ye dönmesi, bütün Rumeli muhacirlerinde görülür: ucaklık (<ocaklık, Sultaniye-Bulgaristan), ūlum (<oğlum, Yuvacık-Yunanistan), > suvan (<soğan, İnebeyli-Bosna); übek (<öbek Avluburun-Bulgaristan), ürnek (<örnek, Yalakdere-Yunanistan), > üttǖnde (<öttüğünde, Semetler-Bosna).

2.Bulgaristan ve Yunanistan muhacirlerinde ilk hecedeki e’ler i’ye döner: peynir > piynir (Avluburun-Bulgaristan), çeyizlerimiz > çįzlerimis (Tepetarla-Yunanistan).

3.Yunanistan ve Bosna ağırlıklı olmak üzere üç ağızda da çokluk belirten ekler kalın ünlülü kelimelere ince ünlüyle gelebilir: koymuşler (Avcıköy-Yunanistan), karıncaler (Oluklu-Bosna), çıkarīler (<çıkarıyorlar. Karaabdülbaki-Bulgaristan).

4.Özellikle kelime başında olmak üzere h düşmesi bütün Rumeli göçmenlerinde görülür: astāneye (<hastāneye, Avluburun-Bulgaristan); afızanda (<hafızanda, İslâmköy-Yunanistan), em (<hem, Tahtalı-Bosna); sabālayın (<sabahleyin, Avluburun-Bulgaristan), siyā (<siyah, Kızderbent-Yunanistan), niḱa (<nikâh, Karamürsel İhsaniye-Bosna).

5.Hece sonundaki ç ve ş’ler, ağırlıklı olarak Bulgaristan, kısmen de Yunanistan ve Bosna Hersek muhacirlerinde j’ye döner: bajka (<başka. Kabaağaç-Bulgaristan), yetmij (<yetmiş. Gündoğdu-Yunanistan), taj (<taş. Semetler-Bosna); üj (<üç. Avluburun-Bulgaristan), ij (<hiç. Yeniköy-Yunanistan).

6.Her üç ağızda da şimdiki zaman ekinin çok farklı biçimleri kullanılır. Bunlardan r’siz -y, -ay/-ey ve -ıya/-iye, üç ağızda da görülür: kalıy, yapeylā, bırakıyesin (Avluburun-Bulgaristan), göriysınız (Yeniköy-Yunanistan), yapayım (<yapıyorum, Taşağıl-Bosna). Buna karşılık Bulgaristan ağızlarında -ıyar/-iyer, -ıyara/-iyere, -eyri/-eyrı ve (Dağköy, Dalca ve Hasancık köylerinde) uzun ünlülü -ōr ekleri, r’li şekilleriyle dikat çeker: ağlıyere (Süleymaniye), yapeyeris , geleyrı (Avluburun), bakıyērsin (Arpalıkihsaniye), giyebilōr (Dağköy), bilōrum (Hasancık), gelōrsunuz (Dalca). Çoğunlukla Bosna, kısmen Yunanistan göçmenlerinde a-o arası ses bulunan -ıyå/-iyå eki kullanılır: baḳıyåm (<bakıyorum, Karapınar-Bosna), ekiyåsın (Oluklu-Bosna) annıyåm (<anlıyorum Valideköprü-Yunanistan).

7.Her üç muhacir grubunda da gelecek zaman eki a’sız, ek -cak/-cek biçiminde kullanılır: yapcam (Gebze Balçık-Bulgaristan), ölcek (Mecidiye-Bulgaristan), gitçek (Eşme-Bulgaristan), yapçak (Kadriye-Bulgaristan), incēz (Tepetarla-Yunanistan), sorcānıs (Kızderbent-Yunanistan), isteycekler (İnebeyli-Bosna), olcek (Dereköy-Bosna).

8.Yunanistan ve Bosna ağırlıklı olmak üzere her üç grupta da şimdiki ve gelecek zaman çekiminde olumsuzluk ekinin e’si çoğunlukla uzar, ek -mā/-mē biçiminde kullanılır: dinemēcen (<dinlemeyeceksin, Gebze Balçık-Bulgaristan), olmācak (Arpalıkihsaniye-Bulgaristan); atırlamārım (Avcıköy-Yunanistan), vermēyler (Tepetarla-Yunanistan), yapmācak (İslâmköy-Yunanistan); geçmēcek (Karapınar-Bosna), bilemēcem (Karamürsel İhsaniye-Bosna).

9.Bulgaristan ve Yunanistan göçmenlerinde standart Türkçedeki +ı/+i/+u/+ü iyelik ekli kelimelerde +sı/+si/+su/+sü eki kullanılır: şēsi (:şeyi. Kirazoğlu-Bulgaristan), siĺāsı (:silahı, Dağköy-Bulgaristan), sabāsı (:sabahı. Yalakdere-Yunanistan), birsi (:birisi, Ambarcı-Yunanistan).

Bir kısmı bölge yerlileri, Rumeli göçmenleri veya kendi içlerinde karışık olarak yaşasalar da Kafkasya bölgesinden dış göçler sonucunda Kocaeli’ye yerleşenlerin (Gürcü, Çerkez, Abaza, Laz, Acara vd.) ağırlıklı olduğu yerleşimler; İzmit’te Çubukluosmaniye, Çubuklubâlâ, Mandıra (Toygaroğlu), Kandıra’da Akçabeyli, Babalı, Bağırganlı, Ballar, Beylerbeyi, Fethiye (Ağaçlı), Karaağaç, Kefken, Kerpe, Özbey, Seyrek, Kartepe’de Acısu, Balaban, Eşmeahmediye, Derbent (Hikmetiye), Ketenciler, Maşukiye, Nusretiye, Suadiye (Çepni), Sultaniye, Şirinsulhiye, Tepetarla, Uzuntarla, Başiskele’de Kullar, Servetiyecami, Servetiyedüzlük, Gölcük’te Ayvazpınarı, Ferhadiye, Hamidiye, Hasaneyn, Hisareyn, İcadiye, İhsaniye, İrşadiye, Lütfiye, Mamuriye, Mesruriye, Nimetiye, Nüzhetiye, Selimiye, Siretiye, Sofular, Şevketiye, Ümmiye, Karamürsel’de Çamçukur, Ereğli, Osmaniye, Safiye, Senaiye, Suludere ve Yalakdere’dir.

Ağız özellikleri itibarıyla Kafkasya göçmenleriyle benzerlik gösteren Doğu Karadeniz Bölgesi ve Orta Karadeniz illerinden (Trabzon, Artvin, Giresun vd.) Kocaeli’ye gelenlerin ağırlıklı olarak bulundukları yerleşimler şunlardır: İzmit’te Çubukluosmaniye, Sekbanlı, Kandıra’da Ballar, Karaağaç, Pınardüzü, Kartepe’de Arslanbey, Eşmeahmediye, Pazarçayırı, Rahmiye, Sarımeşe, Serinlik (Örnekköy), Tepetarla, Başiskele’de Döngel, Yeniköy, Yuvacık, Karamürsel’de Çamçukur, Osmaniye, Senaiye, Suludere, Tahtalı, Taşağıl.

Kafkasya ve Karadeniz’den gelip Kocaeli’ye yerleşenlerin ağız özelliklerine yönelik kapsamlı bir çalışma yoktur. Sadece Kartepe’ye bağlı yerleşim birimlerine yönelik genel bir ağız çalışması vardır. Bu çalışmadaki kaynak kişilerden Kafkasya ve Karadeniz kökenli olanların konuşmalarında şu özellikler dikkat çekmektedir:

1.Teklik 3. şahıs iyelik, belirtme hâli, bilinen ve öğrenilen geçmiş zaman eklerinin i’li kullanımları (+i /+si; -ti /-miş), hem kalınlık-incelik hem de düzlük-yuvarlaklık uyumunu bozar: gonuşmasi / unutti / yakmişlar (Balaban), yaşina / Rumlari / Gürcüydi / bekar galmiş (Eşmeahmediye), Tatarlari / aşık olurdi / oturmişler (Nusretiye), zamani / baktiler (Şirinsulhiye), burasi / gaçtiler / gurarmiş (Pazarçayır), yaptilar (Serinlik), namazini / oni /öldi / öldürmişler (Sultaniye).

2.Gelecek zamanda ses uyumuna aykırı -icek / -acek ekleri de kullanılmaktadır: alicek değilim, yapiceksin (Balaban), çalişeceksin, yanicek (Ketenciler), çagıracekler (Eşmeahmediye).

3.Kalınlık-incelik uyumsuzluğu görülen diğer bazı kelimeler şunlardır: bazileri (Balaban), dogri (Eşmeahmediye, Şirinsulhiye), baktirur mi, yaradiliş, oğullari, ufaklari (Eşmeahmediye), gonuşmalarini, anlatiliyo (Nusretiye), yarisi, yaşanti, dişaride (Şirinsulhiye), unitirum, Trabzonli, başim (Pazarçayır), ayriliyo, tanidim (Serinlik), suçli (Sultaniye).

4.Standart Türkçede birleşik çekimlerde icevherî fiili, ulamalı biçimde korunmaktadır: yaparidik (Balaban), varidi (Eşmeahmediye, Nusretiye, Şirinsulhiye ), yakınidi (Eşmeahmediye), muhtaridi, okuridi (Nusretiye), yokidi, memuridi, yōidi (Sultaniye).

5.Doğu Karadeniz ve Kafkas ağızlarının en tipik özelliği olan kelime ve eklerde kalın yuvarlaklaşma, yaygındır: kaşuklaru tabaklaru ayrı ayru (Eşmeahmediye), kaçurma, ayirduler (Şirinsulhiye), düğunle (Şirinsulhiye), unitirum, oynayacagum (Pazarçayır), yaparduk, ineğum (Sultaniye).

6.Şimdiki zaman ekinin yazı dilinden farklı biçimleri kullanılır: -yur {yok diyurum (Eşmeahmediye), yapıliyurdi (Şirinsulhiye), kılamayurum (Pazarçayır), tanımayurum (Sultaniye)}, -(iy)ir: { bilmiyirim (Pazarçayır, Serinlik ), yaşiyirım (Şirinsulhiye), unitirum, gidirik (Pazarçayır), oturirler (Sultaniye), gidemeyirim, duriyirim, istemeyirum (Sultaniye)}, -(iy/ay/-ey/-y): çalişiy, geliyler (Pazarçayır), geziysin, yürümey, yerleşiyler (Serinlik), şikayet edey, gezey (Sultaniye).

7.“Şey” kelimesinin sonundaki y# sesi erir: birşe (Balaban), bişē (Eşmeahmediye).

8.Standart Türkçede bulunmayan “Dā!” ünlemi kullanılır: unuttum dā, tedavi oldum dā (Eşmeahmediye).

9.Yönelme hâlindeki zamirler farklı söylenir: bā (bana: Eşmeahmediye).

İç Anadolu’dan İzmit’e göçle gelen iki köyden Sivas-Tokat kökenli Bayraktar ve Nevşehir, Çankırı, Eskişehir kökenli Belen (Balören) köylerinin ağız özellikleri benzerlik gösterir. İlki hakkında bir çalışma yoktur. Balören ağzının tipik birkaç özelliği şunlardır:

1.Kandıra ağzında olduğu gibi burada da damak n’si (ng,ŋ) yaygındır: duŋyā, gunüŋ (<günün), soryasıŋ (<soruyorsun) vb.

2.Diğer Kocaeli ağızlarında olmayan şu iki özellik dikkat çeker:

a) K ve g ünsüzleri kalınlaşınca onların etkisiyle yanlarındaki ü ve ö de kalınlaşır: ġunüŋ (< günün), ġuleş (<güreş); ḳoyde (< köyde), ġoŋnüŋden (< gönlünden).

b. Hırıltılı h (ḫ) sesi: aylıḫ, çaḫıllı, ġaḫıyo (< kalkıyor). Kocaeli Kartepe Suadiye ve Kandıra Ballar’daki Türkmen Çepni ağızlarına yönelik bir çalışma yoktur.

KAYNAKÇA

Adnan R. Karabeyoğlu, Asu Ersoy, “Kartepe Türkçesi”, Kartepe Kitabı II, Kartepe Belediyesi Kültür Yayınları, Kocaeli, 2013, s. 903918; Ali Aktaş, Yerli-Yerleşik Türkler: Manavlar, Beşiz Yay., İzmit, 2018, s. 34-41; Asude Samsun, Kocaeli İli Balkan Muhacir Ağızları, Yüksek Lisans Tezi, Trakya Ün., 2018; Betül Bilyaz, Kocaeli Kandıra Ağzı, Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir Ün., 2019; Büşra Balbay, Kocaeli İli Kartepe İlçesi Avluburun Köyü Ağzı, Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli Ün., 2021; F. Yavuz Ulugün, “Kocaeli’de Tarihsel Göçler”, Uluslararası Gazi Akçakoca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, C. 3, Kocaeli 2015, s. 1269-1311; Hakan Kırımlı, “Kocaeli Havâlisine Kırım Tatar Muhacir İskânları”, Uluslararası Gazi Akçakoca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, C. 3, Kocaeli 2015, s. 1361-1364; Hatice Akan, “Göç Olgusu İçerisinde İzmit Muhacirlerine Dair Kısa Bir Değerlendirme”, Uluslararası Gazi Akçakoca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, C. 3, Kocaeli 2015, s. 1367-1374; Kenan Acar, “Kuzeybatı Anadolu Manav Türkmen Ağızları Üzerine Birkaç Not”, Sakarya Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Dergisi, Y.: 2010,C. 12, S. 2, s. 1-7; Kenan Acar, “Kandıra’daki Üç Ağız Bölgesinin Bazı İzmit Ağızlarıyla Karşılaştırılması”, Kandıra Sempozyumu ve Kandıra Kurultayı Bildiriler Kitabı 25-26 Aralık 2004, Kocaeli 2005, s. 101-115; Kenan Acar, İzmit’in Taşköprü, Ova ve Balören Ağızları, Yüksek Lisans Lisans Tezi, Gazi Ün., 1988; Kenan Acar, Kandıra Sakallar ve Çevre Köyler Ağzı, Lisans Lisans Tezi, Hacettepe Ün., 1984; Mahmut Bi, “XIX. Yüzyılda Kocaeli Vilâyetine İskân Edilen Kafkasya Göçmenleri”, Uluslararası Gazi Akçakoca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, C. 3, Kocaeli 2015, s. 1313-1359; Necat Çetin, “Tasfiye Talepnamelerine Göre Kocaeli İline İskân Edilen Mübadillerin Memleketleri ve İskân Edildikleri İdarî Birimler, Uluslararası Gazi Akçakoca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, C. 3, Kocaeli 2015, s. 1377-1414; Rıfat Yüce, Kocaeli Tarih ve Rehberi (Haz. Atilla Oral), Demkar Yay., İstanbul, 2007, s. 489.

Kenan ACAR