İzmit Birimi

Kocaeli yöresi, orman ve orman ürünleri bakımından Osmanlı ekonomisine önemli katkılarda bulunan bölgelerden biri olmuştur. Nitekim iklim yapısı itibariyle birçok orman ürününün kolayca yetiştiği bir konum arz etmiş özellikle başkente yakın olması ve deniz yoluyla nakliye imkânının bulunması bölgeyi ve sahip olduğu orman ürünlerini cazip hâle getirmiştir. Sahip olunan bu geniş ormanlar saray, ordu ve donanma ihtiyaçları, inşa faaliyetleri, yakacak ihtiyacı, barut üretimi, odun kömürü yapımı gibi pek çok alanda kullanılmıştır. Osmanlı Devleti için her zaman stratejik ehemmiyetini koruyan kereste temini devlet tarafından ciddi bir organizasyona tabi tutulmuş, bu sayede odun ve kereste ihtiyacının karşılanması için gerekli malzemelerin temini güvence altına alınmıştır. Bu organizasyonun belkemiğini, sistemin düzgün işlemesi amacıyla kurulan kereste eminliği oluşturmuştur. Kereste eminleri veya nazırları kerestenin kestirilmesi, iskelelere nakli, bedellerinin ödenmesi ve talep edilen kerestenin zamanında temin edilerek Tersane-i Amire’ye ulaştırılmasıyla görevlendirilmiş, böylece kereste eminliği sürecin hemen her safhasını kapsayan önemli bir yükümlülük hâline gelmiştir. Bu yüzden kereste eminliği görevine nüfuz sahibi, seçkin, kabiliyetli ve güvenilir kimseler getirilmiştir. Bunlar arasında Balabanzade, Müderriszade Mustafa ve Moralı Osman Efendi, Nuh Bey gibi tanınmış kereste eminleri bulunmaktadır.

İzmit kereste eminleri veya nazırları, donanma inşası için gerekli olan keresteyi Tersane-i Amire’den gönderilen defterlere göre reayaya taksim eder ve en kısa zamanda teminine gayret gösterirlerdi. Kerestenin kestirilmesi, iskelelere nakli ve İstanbul’a gönderilmesi ile bedellerinin ödenmesi işinde çoğunlukla İzmit kereste emini görevlendirilmiş bazen de bu iş bıçkıcıbaşıya havale edilmiştir.

Kereste eminlerinin tayinleri ve muhasebelerinin kontrolü, 1697 yılına kadar Tersâne-i Âmire Eminleri tarafından yapılmıştır. Görev süresi 3 yıl olarak belirlenen İzmit kereste eminleri, TersAne-i Amire’de İzmit ocaklığı için ayrılan kereste mahzenine 21 kadırgalık kereste temin etmiş ve bedellerini toplamışlardı. Sancağa bağlı dağlara külliyetli miktarda araba göndererek, kereste kesimi ve nakline riyaset eden kereste serdarları, kâtipleri ve benzerleri esas itibariyle İzmit kereste eminine bağlı olarak görev yapmışlardır. Yapılacak işlemin mahallindeki en üst sorumlusu ise Kocaeli mutasarrıfı olmuştur. Keresteler reayadan iki yolla temin edilmiş; buna göre ocaklık olan avarız karşılığında, ocaklık fazlası ise akça karşılığında alınmıştır. Kereste masrafları, 1695 yılından itibaren Tersane-i Amire Emini yerine kereste eminleri tarafından kereste için tahsis edilen bedellerden karşılanmıştır. Ocaklık dışında alınan kerestelerin ücretleri ise miri akçeden kereste emini veya mübaşir vasıtasıyla reayaya dağıtılmıştır. Ocaklık tayin edilen bölgelerdeki ormanların korunması amacıyla görevlendirilen korucular kereste eminlerinin arzıyla tayin edilmişlerdir.

12 Temmuz 1698 tarihinde Vezir Osman Paşa nezaretinde İzmit tersanelerinde inşa edilmekte olan gemiler için ocaklık keresteden verilmesi hakkında kereste emini İbrahim Ağa’ya emirname gönderilmişti. Yine 1722’de Yeni Saray (Saray-ı Cedid), Eski Saray (Saray-ı Atik) ve diğer ihtiyaçlar için İzmit sancağından İzmit kereste emini marifetiyle beş bin çeki odun alınması istenmişti. 25 Ağustos 1724 tarihli bir belgeye göre 1725 yılı Donanma-yı Humâyûn kalyonları tamirleri için Kocaeli sancağı kazalarından çeşitli cinslerde 4694 kıta keresteyi keserek nakledilmesi için 17250 kuruş bedel biçilmişti. Tersane-i Amire emini tarafından kereste emini marifetiyle bahar aylarında bu sevkiyat gerçekleştirilecekti. 1801 yılında İzmit kereste emini Nuh Bey idi. Tersanede yaptırılan firkateyn sefinelerine kereste tedarikinde gayreti görülen İzmit kereste emini Nuh Bey’e kapıcıbaşılık tevcih edilmiş ve uhdesindeki derya kalemi zeameti de oğluna verilmişti. İzmit kereste emini Nuh Bey 1804 yılında İstanbul’da vefat edene kadar bu görevi sürdürmüştü. II. Mahmut döneminde İzmit’te kereste işlerinin görüldüğü en önemli merkez İzmit Tersanesi’ydi. Bu tersanede daimi görevli olarak bulunan görevlilerin başında kereste eminleri gelmekteydi. Kereste temini geniş bir organizasyon ve bütçe kaynağı gerektirdiği için başta eşkıyalık olayları olmak üzere birtakım problemlerden de azami ölçüde etkilenmiş, böylece İzmit kereste eminleri TersAne-i Amire’ye gönderilecek kerestenin zamanında kesimi ve nakli gibi görevlerin yanı sıra bölgenin ve yolların güvenliğinin sağlanması, eşkıyadan temizlenmesi, fakir ve zayıf halkın korunması gibi önemli görevler de üstlenmişlerdir. Zira bu görev, doğrudan donanma ve tersaneyi ilgilendirmiş, gemilerin inşa ve tamirindeki düzeni etkilemiştir. İktisadi ve toplumsal yapıda meydana gelen bozulmalar sonucunda ortaya çıkan eşkıyalık olayları kereste temini ve naklinde aksamalara neden olmuş, bazen devlete muhalif gruplar ahaliyi paylarına düşen keresteyi teslim etmemeleri hususunda kışkırtmışlardır. Kereste temini, donanma gemilerinin inşa ve donatımında önemli bir mesele olduğu için merkezi yönetim aktif bir tavır takınarak belli bir düzen ve emniyet içerisinde kereste üretimi ve nakli için kereste eminine ve bölgedeki yerel yöneticilere ihtar, uyarı ve ceza tehdidi içeren emir ve fermanlar göndermiştir. Eşkıyalık olaylarına karşı İzmit kereste eminleri, güvenlik ve asayişin sağlanıp kerestelerin vakitlice ulaştırılması amacıyla bölgedeki yerel yöneticilerle birlikte hareket ederek sorunların çözümünde büyük bir gayret göstermişlerdir.

Kereste temin ve naklinde kereste eminleri eşkıyalık ve asayiş sorunlarının yanı sıra başka problemlerle de karşı karşıya kalmışlardır. Ormanların kontrolsüz bir şekilde tahrip edilmesi sonucu devletçe talep edilen miktar ve nitelikte kerestenin mahallinde bulunamaması, beklentisi karşılanmayan kereste yükümlüsü ahalinin eksik kereste temin etmeleri ya da kereste temini mükellefiyetine itiraz etmeleri, iklim ve deniz koşullarına bağlı olarak ortaya çıkan kazalar bunlardan bazılarıdır. Sosyal, siyasi ve iktisadi sebeplerden kaynaklanan pek çok sorun ortaya çıkmış olsa da kurulan sistem yüzyıllar boyunca devam etmiş, kereste eminleri bu sürecin en önemli yükümlüleri olarak görevlerini ifa etmiş ve sistemin sağlıklı bir şekilde işlemesinde önemli rol oynamışlardır.

KAYNAKÇA

Ahmed Nezih Galitekin, Tarihte İzmit ve İzmit Tarihinde bir Eşrâf Ailesi (Soydan’lar), İzmit, 2011; Arif Bilgin, “Sakarya ve Çevresinin İstanbul’un Gündelik Hayatına Katkısı (16-19.Yüzyıl)”, Sakarya İli Tarihi, C. I, Sakarya 2005, ss. 305-326; Atilla Çetin, “Osmanlı Döneminde Kocaeli Sancağı ve Civarının Ünlü Şahsiyetleri”, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu, Cilt: 3, Kocaeli, 2015, s. 1424; Atilla Çetin, Kocaeli-Sakarya Tarihinden, Kocaeli, 2004; Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.) C. BH. 120/5805; 132/6413; 93/4493; 99/4752; 53/2499; C. BLD. 99/4938; C. ML.631/25912; C. SM. 85/4264; HAT 115/4592; İE. BH. 10/895; F.Yavuz Ulugün, Kocaeli ve Çevresi Denizcilik Tarihi, İzmit, 2009; İdris Bostan, “İzmit”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 23, İstanbul, 2001, ss. 536-541; Mehmet Taş, “18. Yüzyıl Osmanlı Donanmasında Kereste Temini ve Karşılaşılan Sorunlar”, Turkish Studies-Historical Analysis,15 (2),Haziran, 2020, s. 677-695; Meryem Kaçan Erdoğan, “İzmit Kereste Nazırı Osman Efendi: Memuriyeti, Vakfı Ve Muhallefâtı”, Near East Historical Review, 11/2, April, 2021, ss. 19-39; Namık Gökçay, İzmit Tersanesi Marmara Üssü Bahri Marmara Deniz Ana Üs Tarihçeleri, İstanbul, 2009; Resül Narin, “Osmanlı Devleti Zamanında Kocaeli Ormanları”, Belleten, C. LXXV, Sayı: 274, Ankara Aralık 2011, s. 769-783; Resül Narin, “Osmanlıdan Cumhuriyete Ağaç Denizi Kocaeli”, Uluslararası Çoban Mustafa Paşa ve Kocaeli Tarihi Kültürü Sempozyumu-IV, Kocaeli 2017, ss. 971-997; Uğur Kurtaran, “XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Kocaeli Ormanlarının Başlıca Kullanım Alanları (1700-1754)”, Uluslararası Kara Mürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Cilt: 2, Kocaeli, 2016, ss. 1069-1082; Yaşar Baş, “Kocaeli’den İstanbul’a Kereste Nakli ve Kullanımı”, Uluslararası Kara Mürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Cilt: 2, Kocaeli, 2016, ss. 1083-1091.

Resul NARİN