İzmit’in Dinlenme ve Eğlence Alanları
Klasik Osmanlı kent kültüründe 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar halkın rahatça gezip hava alabilmesi için özel olarak tasarlanmış açık yeşil alanlar yoktur. Tanzimat dönemi reformları çerçevesinde Batı kentleri örnek alınarak bu tarz dinlenme alanları oluşturulmaya başlanmış, özellikle II. Abdülhamid döneminde sayıları artan bu alanlar, genellikle “Millet Bahçesi” olarak nitelendirilmiştir. 1888 yılında İzmit’te Kasr-ı Hümayun’un Saltanat Kapısı’nın önünde havuzlu bir millet bahçesinin yapılması düşünülmüşse de bu hayata geçirilememiş, bu alana inşası 1902 yılında bitirilen saat kulesi yapılmıştır. İzmit’te park ve bahçe düzenlenmesine yönelik ilk somut adım, İzmit mutasarrıfı Musa Kasım döneminde (1895-1908) atılarak sahilde otelle birlikte bir “Belediye Bahçesi” oluşturulmuştur.
Mutasarrıf Nüzhet Paşa döneminde (1911-1912) rıhtımla birlikle bu bahçe de genişletilmiştir.
İzmit kent sınırları içerisinde erken Cumhuriyet yıllarından itibaren giderek artış gösteren park oluşumlarında, farklı tarihlerde hazırlanan imar planlarında yer verilen yeşil alan önerilerinden yola çıkılmıştır. Bunlardan ilki olan Alman şehir planlamacısı Prof. Hermann Jansen, 1935-1938 yılları arasında hazırladığı İzmit imar planında kentteki yeşil alan sayısını dikkat çekici oranda arttırmıştır. Jansen planlarının hazırlandığı ve uygulanmaya başlandığı dönemi de kapsayan 1931-1950 yılları arasında İzmit Belediye Başkanlığı yapan Kemal Öz döneminde İzmit’te saray parkı, çocuk parkı, Fevziye Camii parkı, Halkevi parkı, Çarşıbaşı parkı, Koca Sinan parkı düzenlenmiştir.
Jansen planı uyarınca oluşturulan parklardan olan İnönü Caddesi üzerindeki çocuk parkı, eski mezarlık sahası üzerinde oluşturulmuştur. Ortasında bir süs havuzunun bulunduğu bu park, 1940’lı yıllardan itibaren İzmit’in önemli dinlenme alanlarından biri hâline gelmiş, 1950’lerden sonra Atatürk anıtı ve çevresinin resmi törenler için yetersiz kalması üzerine kutlamaların buraya alınmasıyla birlikte Cumhuriyet Parkı olarak isimlendirilmiş, 1960’lı yıllarda yeniden düzenlenmiştir. Son olarak 2012 yılında İzmit Belediyesi tarafından yenilenerek çağdaş bir yapıya kavuşturulmuştur.
Adı geçen parkların bazılarının İzmit’in önemli kamusal ve dini yapılarının çevresinde oluşturulması ayrıca dikkati çekmektedir. Kemal Öz döneminde düzenlenen bir diğer park olan Saray Parkı’nı, İzmit’in geç Osmanlı ve erken Cumhuriyet dönemlerinin ideolojik yansımalarının bir araya toplandığı Kültür Tepesi’nin nüvesi olarak da kabul etmek mümkündür. Cumhuriyet’in 10. yılında, Saat Kulesi’nin alt kısmına, Burhan Arif tarafından hazırlanan plan uyarınca, ortasında Atatürk anıtının bulunduğu Cumhuriyet Meydanı düzenlenerek çevresi ağaçlandırılmıştır. Farklı tarihlerde gerçekleştirilen çeşitli düzenlemelerin ardından bu alan, son olarak Tarih Koridoru Projesi’nin Kültür Tepesi I. ve II. etapları kapsamında 2010-2017 yılları arasında yeni bir çehreye kavuşturulmuştur.
Erken Cumhuriyet döneminden itibaren İzmit’te kamusal açık alan oluşturma çalışmalarının görüldüğü lokasyonlar arasında Fevziye Camii çevresi de bulunmaktadır. 1920’lere kadar ticaret yapıları ve mezarlıkla çevrili olan caminin çevresi açılarak buraya 1948 yılında Sümerbank tarafından bir de çeşme yaptırılmıştır. D100 karayolunun kentin denizle ilişkisini azaltmasının etkisiyle kamusal önemi 1960’lı yıllardan sonra daha da artan cami çevresi, 2007 yılında Kocaeli Büyükşehir Belediyesi tarafından yapılan düzenleme ile modern bir dinlenme alanı hâline getirilmiştir. 2013 yılında İzmit Belediyesi tarafından yeniden düzenlenen parka, aynı yıl İzmit’ten göç eden mübadillerin anısına Mübadele Göç anıtı ilave edilmiştir.
İzmit imar planlarını hazırlayıcılarının çevresinde bir yeşil alan oluşturmayı düşündükleri anıtsal yapılardan biri de eskiden etrafı metruk ve bostanlık olan Pertev Paşa (Yeni Cuma) Camii çevresi olmuştur. Jansen ve Aru’nun imar planlarında park olarak tasarlanan cami çevresi, zaman içerisinde kentin önemli dinlenme alanı hâline gelmiştir. Yeni Cuma Camii parkının karşı çaprazında bulunan tekel depolarının 1994 yılında yanmasından sonra da burada yangından kalan yapı kalıntıları korunarak bir park oluşturulmuştur.
Jansen’in imar planı doğrultusunda inşasına başlanan halkevinin tamamlanmasının ardından çevresinin modern bir yapıya kavuşturulması yönünde çalışmalara başlanmıştır. Türkyolu gazetesinin 18 Eylül 1944 tarihli haberine göre, Halkevi ve rıhtım arasına, ortasında İsmet İnönü’nün heykelinin bulunacağı bir park yapılmasına karar verilmiştir. Halkevi’nin hemen önünde oluşturulan bu park, rıhtımla birlikte İzmit’in yeni dinlenme alanları arasında yer almış, bazı resmitören ve kutlamaların burada yapılmasıyla kamusal önemi daha da artmıştır. Ancak kıyıdaki rıhtım inşaatının da görüldüğü eski bir fotoğrafta, burasının küçük bir peyzaj düzenlemesi hâlinde ele alınmış olması dikkat çekicidir. Bu alan D100 karayolunun halkevinin önünden geçirilmesi ve denizin doldurulması sonucu önemini yitirmiştir.
İzmit kentinin batısında Tepecik Mahallesi sınırlarında kalan önemli rekreasyon alanlarından biri de Acısu Parkı’dır. Park adını eskiden akan ve gözlere iyi geldiği düşünülen acımsı sudan almıştır. Doğal sit alanı olarak da tescilli olan park, çevresindeki taşınmaz kültür varlıklarıyla bir bütünsellik oluşturmaktadır.
Bir diğer çerçeveden bakıldığında, kent merkezinde halen park olarak kullanılan alanların büyük bir kısmı ilk oluşumlarını 1950’li yıllara kadar tamamlamış gözükmektedir. Belirtilen yıllardan sonra sanayileşme ile birlikte sürekli göç alan İzmit’te yeni imar sahalarına ihtiyaç artmış, bunların planlamalarında sosyal ve dinlenme amaçlı yeşil alanlara da yer verilmiştir. Son dönemde kent sahasına eklenen yeni parklar dışında, eski park alanları da çağın ihtiyaçlarını karşılar düzeyde yenilenmiştir.
İzmit Belediyesi verilerine göre 2015 yılında İzmit ilçesinde toplam 472 adet park bulunmaktadır. Bunların 166 adeti 2009-2015 yılları arasında yapılmıştır. Park sayısı bakımında ise Yahyakaptan Mahallesi, Malta Mahallesi ve Cumhuriyet Mahallesi öne çıkmaktadır.
İzmit sınırları içerisine dağılan parklara Şehitlik Korusu Parkı (Orhan M.), Demokrasi Parkı (Cumhuriyet M.), Doğu Kışla Gençlik Parkı (Mehmetalipaşa M.), Doktor Sadık Ahmet Parkı (Tepecik M.), Tüysüzler Parkı (Hacıhasan M.), Kınalı Asker Parkı (Yahyakaptan M.), Nazmi Oğuz Parkı (Ömerağa M.), Şehit Mustafa Türk Parkı (Yenişehir M.) örnek gösterilebilir.
Tüm bunların yanı sıra İzmit ve çevresi için son yıllarda bir rekreasyon merkezi olarak SEKA Park öne çıkmaktadır. Erken Cumhuriyet dönemi sanayileşme politikaları çerçevesinde İzmit’te 1936 yılında açılan SEKA Fabrikası’nın faaliyetlerine 2004 yılında son verilmesinden sonra fabrika arazisi, Özelleştirme Yüksek Kurulu tarafından halka açık yeşil alan ve rekreasyon alanı olarak değerlendirilmesi koşuluyla Kocaeli Büyükşehir Belediyesi’ne devredilmiştir. Bunun üzerine bir endüstriyel dönüşüm projesi olarak planlanan SEKA Parkı’nın ilk etabının yapımına 2005 yılında başlanılmıştır. SEKA park projesi kapsamında fabrikanın Alman mimarlarca tasarlanan ilk dönem yapıları koruma altına alınmış ve bunlara kâğıt müzesi, görsel sanatlar merkezi, sergi salonu, sanat atölyeleri, sinema, tiyatro, fotoğrafçılık, modern dans atölyeleri, endüstriyel tasarım galerileri, eğitim merkezi, kafe ve restoranlar, cep tiyatrosu, kütüphane, toplantı salonları gibi yeni fonksiyonlar verilmiştir. Saha içerisinde de güneş saati, sazlı iskele, uçurtma tepesi, yapay tırmanış duvarı gibi alanlardan söz etmek mümkündür. Projenin ilkleri arasında Mevlevihane, Macar Dostluk Evi, Azerbaycan Evi, Balkan Evi, Dil Edebiyat Evi de bulunmaktadır. Tüm bu yapı ve tesislerin dışında SEKA park projesi kapsamında yalnızca 1. etabın yapımı sırasında 6000 ağaç dikilmiştir. Projenin tamamı 3 etapta ele alınmıştır.
Osmanlı modernleşmesi kapsamında 20. yüzyılın başlarından itibaren kent tasarımlarında yer almaya başlayan parklar, İzmit kent merkezi dışında Kocaeli ili genelinde de son yıllarda sayıca artış göstermiştir. Kocaeli ili kapsamında körfezin kuzey ve güney kıyı şeridi dışında çeşitli özel temalı park ve sosyal aktivite alanları bulunmaktadır.
KAYNAKÇA
Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), DH. MKT. 1577/16, DH. MKT 1582/57; H. Bayar, Bir Zamanlar İzmit, İstanbul 2002;S. Özden Binici, İzmit’te 1936-1966 Yılları Arasındaki Yapı Üretiminin Kentin Gelişimine Etkileri, (Kocaeli Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Kocaeli 2012; Ö. S. Erol M. Özbayraktar, “Kolektif Belleğin Kamusal Alandaki İzleri: İzmit Fevziye, Yenicuma ve Çocuk Parkı”, Tarih ve Uygarlık İstanbul Dergisi, Sayı 7, Eylül 2015, 183-212; F.Y. Gülser, “Metropol Kentlerde Rekreasyon Sunumu ve Kullanım Sorunları, İzmit Kenti Örneği”, (Gazi Üniversitesi Şehir ve Bölge Planlama Anabilim Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2017; H. Jansen, “(Prof. Hermann Yansen) nin İzmit Planına Dair Raporu”, Belediyeler Dergisi, Ankara, 1936, 32-36; Ş. Kaya, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İzmit Kenti, Kocaeli 2009; Ş. Kaya (Ed.), Osmanlı belgelerinde Kocaeli, Kocaeli 2017; D. OğuzH. SaygıN. Akpınar, “ Kentiçi Endüstri Alanlarının Dönüşümüne Bir Model: İzmit/Sekapark, Coğrafi Bilimler Dergisi, 2, 157-167; A. Oral, (Haz.), Kocaeli Tarih ve Rehberi, İstanbul 2007; A. Öztüre, Nicomedia Yöresindeki Yeni Bulgularla İzmit Tarihi, İstanbul 1981; O. Şenyurt, “Arşiv Belgeleri Işığında Osmanlı’nın Son Dönemlerinde “Gezinti”nin Mekânları ve Millet Bahçeleri”, Mimarlık ve Yaşam Dergisi / Journal of Architecture and Life, 3/2, 2018, 143-167; M. Uzun, “Endüstri Alanı Dönüşüm Projesi Sekapark’ın (Kocaeli-İzmit) Kıyı Kullanımına Etkisi”, Marmara Coğrafya Dergisi, 30, Temmuz, 2014, 154-179; A. Yeşildal, “Medeniyet Hamurundan Kültür Merkezine: Bir Endüstriyel Dönüşüm Projesi Olarak Seka”, Uluslararası Gazi Süleyman Paşa ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu III, Kocaeli 2017, 1909-1926.
Şennur KAYA