Bir kenti oluşturan en önemli bileşenlerden olan çarşılar genel olarak konut alanlarından ayrı bir bölgede yoğunlaşır. Kuzeyi linear kent modeli örneği olan İzmit’in çarşı kesminin, kentin fiziki yapısına uygun doğu-batı akslı caddeler üzerinde geliştiği görülmektedir. Bunları birbirine bağlayan dikey yönlü caddeler de kentin aynı derecede öneme sahip ticaret alanlarıdır. İzmit’in tarihi boyunca fiziki değişimine etki eden faktörler, çarşı oluşumunda da kendisini hissettirmiştir. Bizans dönemindeki kentin ticaret alanının mekânsal ve fiziksel yapısı, Osmanlı döneminde de bir müddet aynı kalmıştır. Orta Çağ’da kale-kent modelinde bir yerleşim olduğu anlaşılan İzmit’in idari ve askeri üssü, İç Kale’dir. Kale surlarının dışında ise sabit ya da belli günlerde kurulan ticaret alanı bulunmaktadır. İç Kale’nin hemen dışında kalan ve hâlen mevki ve cadde ismi olarak varlığını sürdüren Yukarıpazar, İzmit’in eski ticaret merkezi olarak nitelendirilmektedir. Burada geçen “Pazar” ifadesi belli günlerde kurulan yiyecek satış alanlarını akla getirmekle birlikte, 16. yüzyıla kadar sabit ve geçici ticaret alanları için çarşı ve pazar birlikte kullanılmıştır. Buna karşılık, kale altlarındaki ticari faaliyetlerin yine 16. yüzyıla kadar gezgin tüccarlarca yapılmasından dolayı, burayı yerleşik bir çarşı olarak nitelendirmek pek mümkün değildir.
Genel anlamda Osmanlı kentlerinin fiziksel gelişimi incelendiğinde, 15. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Osmanlı otoritesinin güçlenmesinin etkisiyle kentsel alanın sur dışlarına yayıldığı, ticaretin artık yerleşik tüccarlarca yapılmaya başlamasıyla da sabit çarşı ve pazarların oluştuğu tespit edilmektedir. H. 929 / m 1523 tarihli tahrir defterinde İzmit’in mahallelerinden biri olarak geçen “Çarşu”, fiziki yapıda yerleşik bir ticaret alanının varlığını gösteren somut bir kanıttır. 1571 tarihli bir fermanda da İzmit’te asıl çarşı ve pazarın İskele kesminde olduğu belirtilmektedir. Kentte, 16. yüzyılın ikinci yarısında yalnızca Mehmet Bey Camii Vakfı’na ait 10 mahzen, 140 dükkân bulunmaktadır. Tüm bunların dışında, 19. yüzyılın başlarına ait yer’iye sicillerinde Mahalle-i Çarşu Müslümananı ve Mahalle-i Çarşu Ermeniyanı olarak geçen mahalleler, demografik yapının çarşı bölgesini niteleyici bir faktör olduğunu gösterir.
İzmit’in çarşı bölgesinin şekillenmesinde ve genişlemesinde 16. yüzyılda gerçekleştirilen imar faaliyetlerinin büyük önemi bulunmaktadır. Bunların başında da Osmanlı İmparatorluğu’nun ana yol güzergâhlarından olan Bağdat Yolu’nun Kanuni Sultan Süleyman (1520-1566) devrinde genişletilmesi gelmektedir. İzmit’in çevreden gelen malların İstanbul’a aktarıldığı merkez olmasının etkisiyle de günümüzde İnönü Caddesi’nden geçen Bağdat Yolu ile sahil arasında sayıları artan han ve diğer ticaret yapıları, İzmit çarşısının ana karakterini oluşturmuştur. Burası, kent kültüründe Hanlar İçi şeklinde de nitelendirilmiştir.
20. yüzyılın başlarında hazırlanan haritalardan “Çarşıbaşı” mevkiinin de ticaret alanını niteleyen önemli bir kavram olduğu anlaşılmaktadır. Çarşıbaşı, İstiklal Caddesi’nin batı kesmini ifade etmektedir.
İzmit’in Osmanlı İmparatorluğu’nun ana yol güzergahları üzerinde menzil (konaklama) noktası olması, ticaret alanı üzerinde etkili bir diğer unsurdur. Kanuni Sultan Süleyman’ın 1534 ve 1548 tarihli İran seferlerinde ve IV. Murat’ın Revan seferinde İzmit menzilinde konaklamalarından da anlaşıldığı gibi burası askeri bir menzil özelliği taşımaktadır. Askeri birliklerin birçok ihtiyaçlarının karşılandığı menziller, bağlantılı oldukları liman ve şehirlerin gelişmesine ve yeni ticaret alanlarının oluşumuna etki etmişlerdir. 16. yüzyılda bu yol güzergahı üzerinde menzil külliyesi olarak inşa edilen Gebze Çoban Mustafa Paşa ve İzmit Pertev Paşa Külliyeleri de kentsel gelişime olduğu kadar çevrelerindeki ticaret alanlarının gelişiminde büyük rol oynamışlardır.
Farklı tarihlerde İzmit’i ziyaret eden seyyahların anlatımlarında kısa da olsa kentin ticaret alanlarına değinilmiştir. 17. yüzyılın ilk yarısında İzmit’i gören Evliya Çelebi burayı, “...hanlardan başka iskele başında sayıları 200’ü bulan kereste ve diğer eşya depoları vardır. Çarşısı 1100 adet sanat ehlinin dükkânlarını içine alır. 40 kadarda nakışlı kahvehaneleri vardır ki civanları ile meşhur kahvehanelerdir. Bu şehrin kâgir bedesteni yoktur. Fakat tüccar hanlarında bütün kıymetli malları bulmak mümkündür...” şeklinde tanımlamıştır. Bu anlatımdan İzmit’te değerli eşyaların bedesten yerine hanlarda satıldığı anlaşılmaktadır. 17. yüzyılın ikinci yarısında İzmit’e gelen Grelot’ya göre hanlar, kervansaraylar, kapalı ve açık çarşılar, pazarlar bulunan kentte, ipek, pamuk, yün, kumaş, meyve, çömlek, cam vb. gibi ürünlerin ticareti yapılmaktadır. İzmit çarşısının fiziki yapısına dair en belirgin tespiti ise 18. yüzyılda Pococke yapmış, kentteki dükkânların kervansarayların çevresinde bulunduğunu, bunların da deniz boyunca dört veya beş cadde oluşturduğunu yazmıştır.
Geleneksel çarşı alanları içerisinde aynı işi yapan esnaflara veya zanaatkârlara ayrılan sokak ve çarşıların İzmit’te de örnekleri bulunmaktadır. İzmit’in geçmişte olduğu gibi günümüzde de çarşını oluşturan İstiklal, Hürriyet, Cumhuriyet caddeleri ile bağlantılı olan bu çarşılar, geleneksel dokularını yitirmekle birlikte varlıklarını hâlen korumaktadır. Bunlara İstiklal Caddesi’nde Bakırcılar ve Ciğerciler çarşıları, Hürriyet ve İstiklal caddeleri arasındaki Kapanönü Çarşısı, Cumhuriyet Caddesi’nde Yemeniciler Çarşısı örnek olarak verilebilir.
Değişen ticari yapının etkisiyle 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren kentlerde zanaatkâr ve küçük ölçekli esnafların dışında, bölgenin ürünlerini düşük vergilerle dış pazarlara ihraç eden tüccarlar ortaya çıkmıştır. Böylelikle kent sınırlarında klasik esnaf çarşılarından ayrı yeni ticaret alanları da oluşmuştur. Ticari yapıdaki dönüşümün etkisiyle İzmit’te sahile paralel yeni açılan İstanbul-Ankara yolu üzerinde inşa edilen antrepo binaları, Halkevi’nden Pertev Paşa Camii’ne kadar uzanan alanda Adalar Çarşısı ve Buğday Meydanı adıyla anılan iki ayrı çarşı meydana getirmiştir. Bunlardan Halkevi çevresindeki Adalar Çarşısı, doğudaki Buğday Meydanı’dır. Adalar Çarşısı, Halkevi’nin inşası sırasında yıkılmıştır.
İzmit’in çarşı bölgesi zaman zaman yangınlara da maruz kalmıştır. 19. yüzyılda, 1809 yılında çıkan yangında İzmit’in deniz tarafının üçte ikisi, 1862 yılı yangınında ise 150 dükkân yanmıştır. 1898 yılında kentin zahire deposu olan Buğday Meydanı’nda çıkan yangından da 6 kömür mağazası, 38 zahire mağazası, 11 kahvehane, 32 dükkân, 2 zahire ambarı, 12 kereste mağazası, 8 hayvan bağlanan han, 1 un fabrikası etkilenmiştir. Tüm bunların yanı sıra 1894 depremi de İzmit’in çarşı kesminde yıkımlara yol açmıştır.
Kurtuluş Savaşı yıllarında işgal devletlerinin İzmit’ten ayrılırken çıkardıkları yangınlarda da kentin çarşısı yine büyük zarar görmüştür. İstiklal Caddesi’nin doğusunda bulanan ve Müslüman çarşısı olarak nitelendirilen Hanlar İçi’nde bu esnada 2 cami, 2 fabrika, 11 hane, 9 otel, 3 fırın, 15 büyük mağaza ve 200’ün üzerinde dükkân yanmıştır. Yangın sonrasında bu bölge yeniden düzenlenmiştir.
Kent çarşılarının en önemli öğesi olan ticaret yapıları da dönem şartlarına bağlı olarak mimari değişime uğramıştır. Tanzimat öncesinde han ve ahşap dükkânların bulunduğu İzmit çarşısında 19. yüzyılın ikinci yarısından sonra Osmanlı imar kanunları çerçevesinde kâgir, tek veya sıra hâlinde iki katlı dükkânlar yapılmaya başlanmıştır. Zemin katları camekânlı olan dükkânların birinci katları depo şeklinde değerlendirilmiş veya çıraklara ayrılmıştır. Bunların günümüze gelebilen bazı örnekleri ile İstiklal, Hürriyet ve Cumhuriyet caddelerinde hâlen karşılaşmak mümkündür. Şahabettin Bilgesu adını alan eski Ankara Caddesi ve bu caddeye bağlanan sokaklar üzerinde bulunan iki veya üç katlı kâgir ticaret yapılarının mimari tasarımlarında, dönem özelliği olarak basık kemer ve beşik çatı yaygındır. Bunların incelenebilen bazı örneklerinde, yatay taşıyıcı olarak çeliğin kullanıldığı volta tavan döşemesine rastlanılması önemlidir.
1920’lerden sonra Vakıf İşhanı ile başlayan 1960’lı yıllardan sonra yüksek yapılaşmayla birlikte sayıca artan işhanları, İzmit’in ticaret bölgesinde de önemli yer tutmaktadır. Bunların İzmit’te markalaşmış örnekleri arasında Emek, Özsoy, Soydan, Öztalay, Bilin, Belediye işhanları bulunmaktadır.
Açık pazarlara gelince, 1914 tarihli İzmit haritasında Fevziye Camii ile Pertev Paşa Camii arası açık pazar sahası olarak tanımlanmıştır. Ancak İzmit çarşısında İstiklal Caddesi üzerinde uzun yıllar perşembe günleri bir açık pazarın kurulduğu bilinmektedir. 1940’lı yıllarda buradaki pazar sahası, Kapanönü’nden Ulugazi İlkokulu’na kadar uzanmaktaydı. 1957 yılında belediye tarafından bu pazarın Kozluk’taki yeni hal binası etrafında kurulmasına karar yerilmiştir. Günümüzde ise İzmit ilçe sınırlarında mahalle ve semtlere göre günleri değişebilen çok sayıda açık pazar kurulmaktadır. Bunlardan Mehmet Ali Paşa Mahallesi’nde bulunan kapalı satış alanı ve otoparktan oluşan pazar yeri, İzmit’in en rağbet gören pazar alanını oluşturmaktadır.
KAYNAKÇA
S. Özden Binici, İzmit’te 1936-1966 Yılları Arasındaki Yapı Üretiminin Kentin Gelişimine Etkileri, KOÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli 2012; İ. Bostan, “İzmit”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi,C. 23, İstanbul 2001, 536-542; B. Çelik-T. Demir, “Mühimme Kayıtlarına Göre XVI. Yüzyılda İzmit Şehri, Uluslararası Kara Mürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu II, Kocaeli 2016, 1215-1223.; A.N. Galitekin, İzmit Mehmed Bey Nam-ı Diğer Fevziye Câmi’-i Şerîfi, İstanbul 2002; H. Erol, F. Y. Ulugün, İzmit Esnaf ve Ticaret Tarihi, byy, 2013; Ş. Kaya, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İzmit Kenti, Kocaeli 2009; Ş. Kaya (ed.), Osmanlı Belgelerinde Kocaeli, (Haz. D. A Kılıç, A. Sağlamçubukçu, N. Koltuk, E. Şahin, H.F. Yılmaz), İstanbul 2017;A. Oral (Haz.), Kocaeli Tarih ve Rehberi, İstanbul 2007; A. Öztüre,Nicomedia Yöresindeki Yeni Bulgularla İzmit Tarihi, İstanbul 1981;F. Y. Ulugün, Seyahatnamelerde Kocaeli ve Çevresi, İzmit 2008; M. Ünal, “İkinci Dünya Savaşı Sırasında İzmit’te Ticaret Hayatı”, Uluslararası Kara Mürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu II, Kocaeli 2016, 10011068; S. Yazıcı, “Şark Ticaret Yıllıklarına Göre Üç Devirde İzmit Şehrinde Ticaret”, Uluslararası Gazi Süleyman Paşa ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu III, Kocaeli 2017, 1783-1816; T. Yinelek, İzmit Tarihi Kent Merkezinde Ticaretin ve Ticaret Mekanlarının Dönüşümü: İstiklal Caddesi Örneği, (Kocaeli Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim yayınlanmamış Dalı Yüksek Lisans Tezi), Kocaeli 2019; R. Yüce, Kocaeli Tarih ve Rehberi, İzmit 1945.
Şennur KAYA