Girişimci, Siyasetçi, Belediye Başkanı

İzmitli tuhafiye ve attariye tüccarı Ali Rıza Bey ile Eda Hanım’ın çocukları olarak 1900 yılında doğdu. Baba mesleğini sürdürmekle beraber, askerlikten sonra sanayiye yöneldi; uçak bombası, madeni eşya, bakalit düğme imalatından etüv makinesi yapımına kadar birçok endüstri kolunda çaba sarf etti. Bir grup müteşebbis ile 1927 yılında esnaf bankası kurmak için harekete geçti. Banka aynı yıl kuruldu fakat adının Kocaeli Halk Bankası olması uygun görüldü. 1943’te bankanın ortaklar kurulu üyeliğine seçildi. Müteakip yıllarda yenilenen üyeliği 1957’deki ölümüne kadar devam etti. 1931 yılında belediye başkanı oldu. On dokuz yıl süren başkanlığı sırasında başka sorumluluklar da üstlendi. Turizmi geliştirmek amacıyla kurulan Turing Kulüp İzmit şubesinin yönetim kuruluna alındı. Bir süre İzmit Halkevi başkanlığını yürüttü. 1947’nin başında CHP Kocaeli il başkanlığına getirildi. Ancak belediyedeki işlerinin yoğun olmasının yanında, belediye ve parti başkanlığının aynı kişinin uhdesinde bulunmasının demokrasi anlayışına ters düştüğünü, ayrıca hem denetleyen hem denetlenen olmanın yanlışlığını öne sürerek il başkanlığından istifa etti. 1950’deki genel seçimlerde milletvekili adayı olduğu için belediye ve halkevi başkanlıklarını bıraktı. CHP’nin seçimden yenilgiyle çıkması üzerine, seçim çalışmaları için verilen 150 bin liranın harcama kayıtlarını ibraz edememesi gerekçe gösterilerek partiden ihraç edildi. DP’nin iktidara gelmesiyle birlikte koltuğunu 10 Eylül 1950 tarihinde Sadettin Yalım’a devretti. 1954 genel ve 1955 belediye meclisi seçimlerinde bağımsız aday oldu. Fakat ikisinde de seçilemedi. 10 Mart 1957 tarihinde öldü.

Kemal Öz’ün belediye başkanlığındaki ilk icraatı, selefi Abidin Aral’ın başlattığı içme suyu projesini tamamlamak oldu. Paşa suyu döküm borularla şehre getirilerek ahali sağlıklı bir suya kavuşturuldu. Proje kapsamında kente 120 çeşme, 100 yangın vanası kazandırıldı. 1230 su abonesi yapıldı ve ilk abone de başkanın kendisi oldu. Cumhuriyet’in 10. yıldönümü törenleri sırasında su belediye önündeki fıskiyeden akıtıldı. 1950 yılına kadar kullanılacak olan bu şebekeden başka, Çene suyu da şehre taşındı. Kemal Bey Ankara’da iktisat vekâleti ve Sümerbank nezdinde yürüttüğü temaslar neticesinde aydınlatma sorunu çözdü. 12 Aralık 1936 tarihinden itibaren kâğıt fabrikasından şehre elektrik verilmeye başladı. Halka nefis, temiz ve pişkin ekmek sunmak amacıyla otomatik fırınlar kurmak istedi. Rusya dış ticaret başkanlığı ile anlaşma yaparak Sivanof adlı bir fırın ustasını İzmit’e getirtti. Şehirde üç gün kalan Sivanof, üç otomatik fırın yapmayı kabul etti (Cumhuriyet, 11 Ocak 1937). Belediyenin çalışmaları sırasında Vali Kara Eşref Sayıt’ın büyük desteği görüldü. Kemal Bey SEKA fabrikaları ile Petrol Ofisi ana depolarının İzmit’te kurulmasında etkin rol oynadı. Türkiye’nin ilk modern verem dispanserinin İzmit’te kurulması da onun gayretlerinin ürünüdür.

Ankara’nın şehir planını yapmak için düzenlenen yarışmayı kazanarak Türkiye’ye gelen Alman mimar Hermann Jansen’e İzmit’in planı da yaptırıldı. Jansen bir sahil şehri olarak İzmit’in doğal ve tarihî güzelliklerinin korunmasını istediyse de buna uyulmadı. Jansen, 1905 yılında yanan Kozluk Mahallesi için 100 kilometrekarelik arsada imar planı hazırladı. Önce bölgede oturan çingeneler geçici meskenlere nakledildi. Arsa üzerinde 100 bahçeli evin yanı sıra, büyük bir parkı, geniş ve düz yolları, ilkokul binası olan örnek bir mahalle meydana getirildi. Gazetelerin yazdığına göre Jansen planı uyarınca, iki binden fazla konut inşa edilmiş, işgal yıllarından kalan harabe şehir görüntüsü yok olmaya yüz tutmuştu. İzmit’in kentsel ve ekonomik dönüşümü başka projelerle desteklendi. Kentin en güzel noktası olması gerektiği hâlde, bakımsızlık yüzünden mezbeleliğe dönen sahil boyunda rıhtımın temeli atıldı. Yeni halkevi binası da rıhtım boyunda yükselmeye başladı. İkinci kâğıt ve selülöz fabrikalarının inşaatları tamamlandı. Kâğıt fabrikasının kurulmasından sonra nüfus arttığı için Paşa ve Çene sularının yetersiz kalacağını hesaba katan belediye, ikinci bir isale hattı projesine girişti. Halka ucuz ve bol elektrik temin etti. Ana caddeler parke, iç sokaklar Arnavut kaldırımı şeklinde düzenlendi. Şehrin gözde mekânlarından dört sıra ağaçlı Demiryolu Caddesi asfaltlandı, diğer yollar ve sokaklar ıslah edildi. Şehir genelini ağaçlandırma projesi büyük ölçüde tamamlandı, böylece İzmit “Yeşil” olan eski sıfatına yeniden kavuşma yoluna girdi. 1940 yılında hayata geçirilen önemli bir belediye projesi de Sütçocuğu Muayene ve Müşavere Evi’ydi. Mersin’de aynı adlı kurumda görev yapan tabip Vasfiye Soyin buraya atanmıştı. Tesis, çocukları tedavi ettirecek doktor bulamayan ahaliyi oldukça sevindirmişti (Yeni Sabah, 5 Mayıs 1940; Son Posta, 15 Mayıs 1940).

Kemal Öz 1942’de ikinci kez belediye başkanlığına seçildiğinde Ulus gazetesi onun “İzmit halkı tarafından çok sevilen enerjik bir zat” olduğunu yazmıştır. Belediye yeni dönemin ilk toplantısında temizlik kadrosuna 10 işçi almayı, temizlik ve itfaiye personeline parasız ekmek vermeyi kararlaştırdı. 1947 yılında Kocaeli Yükseköğrenim Derneği’nin kurulmasına manevi destek vermenin yanında 250 lira bağışta bulundu. Üniversiteye hazırlık kursları açıp yüzlerce öğrenciye burs veren dernek, belediye ve özel idarenin de katkılarıyla İstanbul’da 55 kişilik bir yurt binası kiralamış, böylece İzmitli öğrencilere ucuz konaklama imkânı sunmuştur. Saray Parkı, Fevziye Camii, Koca Sinan, Halkevi ve Çarşıbaşı Parkları; İstiklal, Demiryolu, Alemdar ve Fethiye caddeleri ile Erkek Sanat Enstitüsü Sitesi, Ulugazi İlkokulu, Halkevi ve SEKA binalarının çevre düzenlemeleri, Cumhuriyet Meydanı ve Atatürk Anıtı onun eserleri arasındadır.

Kemal Öz siyasi rakiplerinin iftira ve isnatları nedeniyle hakkında çok sayıda dava açılmış, hepsinden de beraat etmiştir. 1940 yılında rıhtım inşaatında usulsüzlük yaptıkları iddiasıyla Kemal Bey ve eski belediye encümen azaları şura-yı devletçe yargılandılar. 1942 yılında Konya’daki bir un fabrikasına kaçak yolla gazyağı göndermek istediği ihbarı üzerine milli koruma kanununun ilgili maddesi hükmünce tutuklu yargılandı ancak aynı gün içerisinde yapılan üç duruşma neticesinde serbest bırakıldı. Bir hafta sonra, bu defa, resmi mühür yerine kendisinin imzasını taşıyan numarasız ekmek kartı verdiği suçlamasıyla bir kez daha hâkim karşısına çıktı. Tutuklu yargılanan Öz bundan da beraat etti. 1946 yılında rakiplerinin çirkin bir suçlamasına maruz kaldı. Sonradan belediye başkanı ve milletvekili olacak olan kırtasiyeci Sadettin Yalım adlı kişi, Kemal Öz’ün yanına bir kadın göndermişti. Plana göre kadın başkanın odasına çıkacak ve “Yetişin, belediye reisi bana tecavüz ediyor” diye bağıracaktı. Yalım ve arkadaşları da buna şahitlik edeceklerdi. Ancak planı duyanların haber vermesi üzerine kadın daireye geldiğinde “Reis yok” denilerek geri çevrildi ve plan bozuldu. Fakat birkaç dakika sonra Reis’in bir aile dostunun 15 yaşındaki kızı ekmek karnesi almak için belediyeye gelmişti. Reis kızı dairede bekletirken, fırsatı kaçırmayan rakipleri gürültü koparınca kızı derhal evine gönderdi. Yalım savcılığa giderek başkanın genç bir kızı odasında alıkoyduğu ihbarında bulundu. Savcılık yasa gereği çocuğu sağlık kontrolüne sevk etti. İnceleme neticesinde ihbar asılsız çıktı. Çocuk ve babası Yalım hakkında davacı oldular (Cumhuriyet, 18 Haziran 1946; Vakit, 19 Haziran 1946).

KAYNAKÇA

Son Posta, 26 Kasım 1940; Haber, 29 Ekim 1942; Vakit, 29 Ekim 1942; Akşam, 7 Kasım 1942; Haber, 7 Kasım 1942; Ulus, 5 Aralık 1942; Yeni Sabah, 7 Mart 1949; Avni Öztüre, Nikomedia Yöresindeki Yeni Bulgularla İzmit Tarihi, KBB Yayınları, Kocaeli 2012; Bilal Tunç, Demokrat Parti Döneminde Kocaeli (1950-1960), Sakarya Üniversitesi Basılmamış Doktora Tezi, Sakarya 2016; Cevdet Baykal, “Yansen Planları Gönderdi”, Kurun, 4 Nisan 1936, s. 13; Esma Torun Çelik, “Çok Partili Hayatın İlk Yıllarında Kocaeli’de Siyasal Hayat (1945-1960)”, Atatürk Yolu, sayı 63, Güz 2018, s. 301-342; F. Yavuz Ulugün, “Kocaeli (Halk) Bankası”, Uluslararası Karamürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu-II, Kocaeli 2016, II, 767-815; Halil İbrahim Kahraman, “Paşa Suyu, Paşa Hamamı ve Gazi Süleyman Paşa”, Uluslararası Gazi Süleyman Paşa ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu-III, Kocaeli 2017, s. 2889-2916; Hüseyin Avcı, Cumhuriyet Döneminde İzmit (1923-1973), Ankara Üniversitesi Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1988.

Kemalettin KUZUCU