Başiskele İlçesinin Bir Mahallesi

Karşıyaka, Başiskele ilçesini oluşturan beldelerden biriyken, şimdilerde Seymen ile Sepetlipınar arasında bir mahallenin adıdır. İlçe oluşumunda Karşıyaka Belediyesi’nin eski binası kaymakamlık olarak kullanılmıştır. Beldenin ve belediyenin eski adı Döngel olup 2000 yılında Bakanlar Kurulu kararıyla değiştirilmiştir. Döngel de günümüzde 2715 nüfuslu bir başka mahallenin adıdır. İlçeye adını veren Başiskele, beldenin sahil kesimini oluşturur (günümüzde Sahil Mahallesi) ve İzmit Körfezi vapur hattının ilk iskelesi olduğu için böyle adlandırılmıştır.

Karşıyaka Beldesi’nde ilk kent yerleşimi MÖ 8. yüzyıla kadar uzanmaktadır. Astakoz-Olbia ismiyle bilinen bu yerleşim Serdar Mahallesi’ndeki yeni belediye-kaymakamlık binalarından başlayarak Sahil, Körfez ve Seymen mahallelerini kapsamaktadır. Buna dair bulgulardan biri de İzmit-Gölcük Yolu inşasında Karşıyaka civarından çıkarılan MÖ 5. yüzyıla ait keramiklerdir (pişmiş topraktan yapılmış çanak çömlek), 11-12. yüzyıl Bizans kaynaklarında ise İzmit Körfezi’nin doğu kıyısına yakın ve Astakos’un devamı olan 2 limandan biri olarak tarif edilen Aer’in eski Başiskele İskelesi olduğu değerlendirilmektedir.

Osmanlı döneminin ortalarına denk gelen 16. yüzyıl sonu ve 17. yüzyıl başı itibariyle Bahçecik ve Yuvacık yörelerinde başlayan Ermeni yerleşiminden Döngel de nasibini almıştır. Bazı kaynaklarda ismi Töngel olarak geçer ve Laz Ermenilerinin yerleşik olduğundan bahsedilir. 1698 yılı avârız defterinde padişah hassı (arazi geliri) ve yine padişahın kayık ile sandalları için 3 senede bir kereste kesmekle mükellef köylerden biri de Döngel’dir. 1762 yılına dair bir belgede vergi gelirlerinin Abdüsselam Bey Vakfı’na ait olduğu beyan edilen İznikmid (İzmit) nahiyesine bağlı Döngel karyesi, Darphane’nin kömür ihtiyacını karşılaması hasebiyle 1805’te Aziz Mahmud Hüdai Camii Vakfı’na devredilmiştir. 1844-45 yılı temettuat defterinde ise 41 vergi hanesi bulunan bir yer olarak bahsedilmektedir. 19. yüzyıl sonundan itibaren yöredeki Ermenilerin en büyük yerleşim yeri olan Bahçecik nahiyesine bağlı bir köy olarak varlığını sürdüren Döngel, 20. yüzyıl başlarında 75 haneli ve yaklaşık 400 nüfuslu bir yerleşim yeridir.

Bahçecik’teki Amerikan misyonerlerinin eğiterek terörize ettiği Ermeni çeteleri Döngel ve civarında da tedhiş faaliyetleri gerçekleştirmişlerdir. I. Dünya Savaşı esnasında Bahçecik, Ovacık/Yuvacık, Arslanbey ve Döngel’de külliyetli miktarda silah ve cephane ele geçirilmiştir. Ermeniler, Osmanlı Devleti’nin aldığı tehcir (zorunlu göç) kararı uyarınca Döngel’den de 45 yahut 65 hane/aile Suriye’nin kuzeyindeki Zor Sancağı’na nakledilmiştir (1915). Savaşın 3 yıl sonra nihayetlenmesiyle önemli bir bölümü geri dönmüşse de bu kez Kurtuluş Savaşı sürecinde Yunanlılarla işbirliği hâlinde birçok adam öldürme (Çakıroğlu Recep, Kakışoğlu Rasim), yaralama ve gasp olaylarına karışmışlardır. Milli Mücadele’nin başarıya ulaşmasıyla da yöreyi tamamen terk etmişlerdir.

1920-21 yıllarında Bahçecik havalisindeki cephelerden biri olan Servetiye hattı Döngel’e dek uzanıyordu ve çevre köylerdeki gönüllü milislerle düşmana karşı verilen mücadele başarıya ulaşmıştı. Döngel önce 9 Nisan’da, akabinde 23 Haziran’da ve en sonunda 29 Haziran 1921’de tüm Bahçecik beldeleriyle birlikte kesin olarak işgalden temizlenmiştir. Bu başarıda yöre halkının da büyük emeği olmuştur. 23 Haziran, Halit Molla müfrezesinin köyü kurtarmasına mukabil Seymen – Başiskele açıklarındaki Yunan zırhlısından atılan toplarla Döngel ciddi derecede yanmıştır. Gerek Bahçecik’in kurtarılması gerek Cumhuriyet’in ilanıyla çevre köylerden insanlar Döngel gibi Ermenilerin boşalttığı beldelere peyderpey yerleşmeye başlamışlardır.

Cumhuriyet döneminde Döngel’in gelişimi ağır oldu. Yunanistan’la yapılan mübadele kapsamında Döngel’e 10 kadar muhacir aile yerleşti. 1935-36’da Romanya Tatarlarından 40 hane buraya yerleştirildi. Bu göçmenler için Döngel sırtlarında yan yana ve tek katlı olarak 50’ye yakın ev yapılmışsa da zaman içinde birçoğu yöreden ayrıldı. Bunun izlerini 1935 yılı sayımımda 563 olan Döngel nüfusunun 1940’da 852’ye çıkışında ve 1945’te de 827’ye inişinde görebilmekteyiz. Buna mukabil Doğu Karadeniz’den kısmi göç alan Döngel, 1955’te, 1217; 1960 ve 70’te de 1500 küsurluk bir nüfusa erişecektir. 1967 il yıllığında Bahçecik Bucağı’na bağlı 15 köy ve mahalleden biri olan Döngel’in muhtarı Mehmet Sarı gözükmekte, 1442 kişilik köy nüfusunun da 682’si erkek ve 760’ı da kadın olarak gösterilmektedir. O yıllarda Döngel-İzmit arası 10 km olup, bu mesafe 2-2,5 saatlik bir yürüyüşe tekabül ediyordu. Aynı dönem itibariyle vapur hatları iskelelerinin birbirine uzaklığı da şöyledir: Baş İskele-İzmit 2,05 mil (3,797 m), Baş İskele-Seymen 1,3 mil (2,408 m).

1980’de 2000 sınırını geçen Döngel, 1985 yılında belediye olmuştur. İlk belediye başkanı Abdullah Çakmak, ikincisi ise İsmail Usta’dır. Sonraki belediye başkanı Hikmet Tuncay zamanında Döngel adı değiştirilerek beldenin ismi Karşıyaka yapılmıştır. Son belediye başkanı Mustafa Çakır olan Karşıyaka’nın nüfusu 2000 yılında 4893 iken Başiskele ilçesinin kurulduğu alt belediyelerin fesh olduğu 2008’de 6000 civarındadır. İlçenin Karşıyaka merkezli kurulmasıyla birlikte nüfusunu katlayan Beldenin 2020 itibariyle 4 mahallesinde (Altınkent, Barbaros, Döngel ve Sahil) 20465 nüfus barınmaktadır.

Son yıllarda her yöreden ve hatta yurtdışından göç alarak büyüyen Karşıyaka semti hızla gelişen sahili ve otelleri-restoranlarıyla, sivil toplum kuruluşları ve eğitim kurumlarıyla, park ve gezi-mesire alanlarıyla, balık hali ve tekne barınaklarıyla; Baraj havzası, yürüyüş parkurları, yayla turizmi ve sair tarihî-turistik mekânlara olan yakınlığıyla dikkat çekmektedir.

KAYNAKÇA

Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, AE.SMST.III, 209 18975, H-29-12-1175; TS.MA.e, 1267 64, H-30-01-1220; Ali Üzmez, Her Yönüyle Başiskele İlçesi-Kocaeli, İzmit 2008, s. 84-88 ve 116; F. Yavuz Ulugün, Kocaeli Tarihi-Osmanlı ve Ulusal Kurtuluş Savaşı Döneminde Kocaeli, İzmit 2002, s. 48-52; İl Yıllığı Düzenleme Derneği, Kocaeli İl Yıllığı 1967, İstanbul 1970, s. 23, 32; Süleyman Pekin Murat Bayram, Bahçecik Tarihi, Ankara 2011, s. 25-31, 131-134, 166, 175, 243-259 ve 335; Oğuz Polatel, “İzmit Kazası’nda Ermeni Yerleşiminin Başlangıcı ve Ermeni Yerleşim Yerleri”, Tarihte Türkler ve Ermeniler (VI. Cilt), Ankara 2014, s. 41; Şaban Ortak, “İzmit Sancağında Tehcir Uygulamaları”, Uluslararası Sosyal ve Eğitim Bilimleri Dergisi, Vol. 4, No: 8, s. 160; “Başiskele Tarih” (https://basiskelegezi.com)

Süleyman PEKİN