Kocaeli’deki Dini Bir Topluluk

Yahudilikte Rabbanilere karşı çıkarak kendi felsefesini yaratan Karaizm, bir anlamda İslamiyet’teki Kelam’ın bir versiyonu idi. Erken Karaitler, felsefelerini İslami Motazilit Kelamı üzerine kurmuşlardı, ancak daha sonraki (14. yüzyıl) kimi Karaitler, Nikomedi Aaron ben Elijah’ın “Yaşam Ağacı” adlı yapıtında belirttiği gibi Aristo’nun görüşlerine dayandırdılar. Sekizinci yüzyılda ortaya çıkan Karait (Ananiye) mezhebinin kurucusu, Anan B. Davut adlı bir İbrani Musevisidir. Bu mezhep, Anti-Talmudist (Talmud’u tanımama ve Tevrat’ı benimseme) düşünceleriyle kurulmuş ve Rabbanilere karşı oluşturulmuş bir hareketti. Ancak 10. yy’dan 13. yy’a kadar bu mezhepten söz edilmemişti.

En büyük Karait din bilgini kabul edilen Aaron ben Elijah, yaklaşık 1300 yılında İzmit’te doğmuş ve sıklıkla “Genç” ya da yaşadığı kenti belirten “Nikomedi” lakabı ile, yani “Nikomedi Aaron ben Yoseph” olarak da bilinir. Bir başka ciddi kaynakta ise “Harun bin İlyahu İzmit’te doğmuştur” şeklinde geçer. Bir süre İstanbul’da yaşadı ki Eliyahu ha-Konstantini olarak da anılmasının sebebi budur.

Karaitler tarafından, kendilerini açıkça eleştiren ve çok tanınmış çağdaş bir Yahudi din adamı olan Maimonides ile eş tutulur ancak Aaron, Maimonides’in Karaitlerin eleştirilerine başarıyla yanıt verme becerisine sahipti. Rabbinik Yahudilik ve İslam hakkında sayısız eseri incelemişti. Rakibi Maimonides’in “Kafa Karışıklıklarına Rehber” adlı eserinden sonra, Kahire’de 1346’da kendi çalışması Yaşam Ağacı’nı yazdı. Her iki yapıt da dinsel felsefe içerikliydi. Ancak Nikomedi’nin kitabı Arap mezhepleri üzerine daha çok ayrıntı içeriyordu. Nikomedi, 1354 yılında, İstanbul’da yaşarken ikinci büyük eseri 10 emiri konu eden “Eden Bahçesi”ni, 1362’de de “Kanun Taçı”nı yazdı. 1369’da İstanbul’da öldü. Birçok Karait düşünürü için bir esin kaynağı oldu.

Gerşom Kıprısçı, bir bildirisinde Nicomedialı Aaron ben Elijah’ın en etkili Karait filozofları, akademisyenler, ilahiyatçılar ve şairlerinden biri olduğunu söyleyerek, Karaim’in İbranice ve Rusça’da “Karaim”, İngilizce ve Fransızca’da “Karait”, Türkçe ve diğer Türk dillerinde ise “Karaimler” ve “Karaylar” olarak geçtiğini belirtir.

Karait topluluğu İzmit’te 13. yüzyılda (ve muhtemelen daha önce) vardı ve bazı üyelerinin öğrenme ve eğitim standartları yüksek düzeydeydi. Fetih öncesi İstanbul’daki Yahudi cemaatlerini, Romaniot, Karait, Aşkenaz ve İtalyan cemaat grupları olmak üzere dört grupta toplayabiliriz. Daha sonraki tarihlerde sürgün gelen Sefarad Yahudilerini de eklememiz gerekecektir. Osmanlı devletinin son yıllarında Karait cemaatinin de eridiğini ve azınlığa düştüğünü görüyoruz. II. Mehmet zamanında Rabbanilerin yanı sıra imparatorluğun birçok bölgesi gibi İzmit’ten de İstanbul’a getirilen Karaitler, yoğun olarak Hasköy’e yerleştirilmişlerdi. Türk Hazar İmparatorluğu’nun ardılları veya çoğunluğunun Tatar Türkü olduğu öne sürülen ve yalnızca Türkçe konuşan Karaylar bugün Baltık kıyısındaki ülkelerde azınlık olarak yaşamaktadırlar.

KAYNAKÇA

F. Yavuz Ulugün, Kocaeli ve Çevresi Tarihi III, Bizans, Selçuklu & Haçlılar Dönemi Bithynia, İzmit 2010; Avram Galante, Türkler ve Yahudiler, İstanbul 1947; Moshe Sevilla-Sharon, Türkiye Yahudileri, Cep Üniversitesi 63, İstanbul, İletişim Yayınları, 1992; Naim A. Güleryüz, Trakya ve Anadolu’da Yahudi Yerleşim Yerleri, C. II, İstanbul 2017, s. 281; Gerşom Qıprısçı, A Theologian Aaron Ben Eliyah (1300 – 1369): One of the Most Important Spiritual Leaders Of Nicomedian Karaim Community, Gazi Akçakoca Tarih Sempozyumu; Dilek Akyalçın, Jewesh Communities in the Making İstanbul Intra Muros 14531520, Sabancı Üniversitesi, Sosyal Bilgiler Enstitüsü (tez), Şubat 2003; Kuzgun, Şaban, Hazar ve Karay Türkleri, Türklerde Yahudilik ve Doğu Avrupa Yahudilerinin Menşei Meselesi, Ankara, 1993, http:// www45.brinkster.com/karachaymalkar/nartlarindemircisidebet.htm

F. Yavuz ULUGÜN