1870 Yılında Karamürsel Kasabası’nda Açılan İlk Rüşdiye Mektebi

1870 yılında açılan mektep ilk yıllarında muallim-i sânî ile idare edildi. 1878 yılında muallim-i sânî 380 kuruş maaşla Halil Efendi idi. Halil Efendi ihraç edildiği için yerine Mart 1878 tarihinde 400 kuruş maaş ve 75 kuruş harcırahla Plevne Erkek Rüşdiye Mektebi muallim-i evveli Zekeriya Efendi atandı. 17 Nisan 1878-13 Nisan 1879 tarihleri arasında görev yaptı. 1879-1882 yılları arasında mektep talebe sayısının az olması sebebiyle kapatıldı. Mektep ibtidâîye dönüştürüldü. Bu mektebe Halil Efendi 120 kuruş maaşla muallim atandı. Ancak mektep bir süre faaliyete geçirilemedi. Kasabada başka bir erkek ibtidâî mektebi açıldı. Bu esnada Kaza Cemiyet-i Tedrîsiyesi Kaza Maarif Komisyonu ismiyle yeniden teşkil edildi. Erkek Rüşdiye Mektebi 1882 yılında yeniden açıldı. İzmit Redif Mirlivâsı Sami Paşa 27 Aralık 1881 tarihinde Maarif Nezareti’ne Karamürsel Erkek Rüşdiye Mektebi’nin yeniden açılması gerektiğini bildirdi.

Hafız Seyyid Hasan Efendi 3 Haziran 1882-17 Şubat 1886 tarihleri arasında Karamürsel Erkek Rüşdiye Mektebi’nde muallim-i evvel olarak görev yaptı. Maarif Nezareti 13 Ağustos 1885 tarihinde Bâb-ı Meşîhat’a Hafız Seyyid Hasan Efendi’ye, hizmeti ve kıdemi sebebiyle mahrec mevleviyeti tevcih edilmesi gerektiğini bildirdi. Karamürsel Rüsûmât Başkâtibi Abdülkerim Efendi 27 Kasım 1885 tarihinde Maarif Nezareti’ne Hafız Seyyid Hasan Efendi hakkında üç erkek öğrenciye cinsel istismarda bulunduğuna dair şikâyette bulundu. 1886 yılında yapılan tahkikat neticesinde iddianın asılsız olduğu, şahsi garazdan kaynaklandığı anlaşıldı. Hafız Seyyid Hasan Efendi’nin Cisr-i Ergene Erkek Rüşdiye Mektebi muallim-i evvelliğine tayin edilmesi üzerine yerine Cisr-i Ergene Erkek Rüşdiye Mektebi muallim-i evveli Ali Rıza Efendi 480 kuruş maaşla atandı. 29 Mart 1886 tarihinde görevine başladı. Ali Rıza Efendi Maarif Meclisi’nin 22 Ağustos 1886 tarihli kararıyla asli vazifesine zarar vermemesi şartıyla ilaveten Kaza Maarif Komisyonu Başkanlığı’na tayin edildi. 13 Mart 1897-13 Mart 1907 tarihleri arasında maaşı 400 kuruştu. Eşinin Mudanyalı olması sebebiyle 1898 yılında Mudanya Erkek Rüşdiye Mektebi’ne tayin edilmesini istedi. Ancak talebi gerçekleşmedi. Ali Rıza Efendi 2 Ekim 1907 tarihi itibarıyla 200 kuruş maaşla emekli edildi. Muallim-i evvelliğe 31 Ağustos 1907 tarihli Maarif Meclisi kararıyla Bodrum Erkek Rüşdiye Mektebi muallim-i evveli Mustafa Asım Efendi 400 kuruş maaşla harcırahsız olarak naklen atandı. 1875 yılında Karamürsel’de doğan Mustafa Asım Efendi 3 Ekim 1907 tarihinde başladığı görevini 20 Aralık 1913 tarihi itibarıyla 500 kuruş maaşla hâlâ sürdürmekteydi.

Talebe sayısının kısa sürede artarak kırka yükselmesi üzerine mektebe bir muallim-i sânî tayin edilmesine ihtiyaç duyuldu. 25 Ekim 1884 tarihinde Sadâret emri ile muallim-i sânîlik için bütçeden 300 kuruş maaş tahsis edildi. Maarif Nezareti 9 Haziran 1885 tarihinde İzmit Mutasarrıflığı’na muallim-i sânîliğe tayin edilmesi istenen Salih Sabri Efendi’nin imtihanının yapılarak evrakının gönderilmesini emretti. 2 Ağustos 1885 tarihinde Heyet-i Mümeyyize imtihânını yaparak başarılı buldu. Salih Sabri Efendi Maarif Meclisi’nin 10 Kasım 1885 tarihli kararı ve 300 kuruş maaşla muallim-i sânî tayin edildi. Salih Sabri Efendi 13 Mart 1897 tarihi itibarıyla yapılan tensikât sebebiyle mektepteki muallim-i sânîlik kaldırıldığı için açıkta kaldı. Mağduriyetini dile getirmesi üzerine 6 Mayıs 1897 tarihli Maarif Meclisi kararı ve 200 kuruş maaşla Kartal Erkek Rüşdiye Mektebi muallim-i sânîliğine tayin edildi. 1 Haziran 1897 tarihinde yeni görevine başladı. Bu tarihten sonra Mekteb-i Mülkiye’de dört yıl okuyarak ayrılan Nuh Nureddin Efendi mektepte fahrî olarak muallim-i sânîlik yaptı. İzmit Mutasarrıflığı 23 Haziran 1902 tarihinde Maarif Nezareti’nden Nuh Nureddin Efendi’nin 150 kuruş maaşla muallim-i sânî tayin edilmesini istedi. Ancak mali imkânsızlık sebebiyle tayini uygun bulunmadı. Nuh Nureddin Efendi 10 Temmuz 1904 tarihi itibarıyla muallim-i sânîliğe fahri olarak hâlâ devam etmekteydi. 1911 yılında muallim-i sânîliği yine fahri olarak Mehmet Efendi yapmaktaydı. İzmit Mutasarrıflığı 12 Temmuz 1906, 24 Aralık 1909, 25 Ocak 1910, 27 Şubat 1910, 27 Ağustos 1910, 1 Ekim 1910 tarihlerinde muallim-i sânî ihtiyacını Maarif Nezareti’ne bildirmesine rağmen mali sebeplerle uzun yıllar mektebe muallim-i sânî atanamadı. Daha sonra mektebe muallim-i sânî atanabildi. 14 Temmuz 1913 tarihinde muallim-i sânî İsmail Hakkı Efendi idi.

Mektepte talebeye rika ve sülüs yazılarını öğretmek üzere yazı hocası da görev yaptı. Bazen her iki yazıyı aynı kişi öğretti. Bu takdirde hat muallimi, hüsn-i hat muallimi, yazı hocası olarak adlandırıldı. Çoğu zaman mektepteki muallim-i sânî ya da muallim-i evvel yazı hocalığını ilaveten yaptı. Aksi takdirde kazadaki memurlarından sülüs ve rika yazıları temeşşüke elverişli olanlar yazı hocalığı görevini yerine getirdi. İlk yıllarda yazı hocalığını genelde muallim-i sânîler yaptı. 16 Haziran 1888 tarihinde Kaza İdare Meclisi, Erkek Rüşdiye Mektebi muallimlerinin rika yazılarının yetersizliğinden dolayı talebenin mağdur olduğunu belirterek rika muallimliğine Boşnak Mustafa Efendi’nin asaleten atanmasına karar verdi. Bu talebi 28 Temmuz 1888 tarihinde Mekâtib-i Rüşdiye İdaresi mali imkânsızlıklardan dolayı uygun bulmadı. Rika muallimliğini muallim-i evvelin ilave memuriyet olarak yapmaya devam etmesine karar verdi. Mektepte yazı muallimliğini uzun süre Kaza mal müdürü muavini İbrahim Zühdü Efendi vekâleten yaptı. 28 Kasım 1901 tarihi itibarıyla Erkek Rüşdiye Mektebi hüsn-i hatt muallimi vekâleten, Erkek İbtidaî Mektebi hüsn-i hatt muallimliğini asaleten yapmakta olan kaza mal müdürü muavini İbrahim Zühdü Efendi idi. İzmit İdadî Mektebi Müdürlüğü 11 Kasım 1901 tarihinde Maarif Nezareti’ne Erkek Rüşdiye Mektebi hüsn-i hatt muallimliğine İbrahim Zühdü Efendi’nin, İbrahim Zühdü Efendi’den boşalacak Erkek İbtidaî Mektebi hüsn-i hatt muallimliğine kaza mal müdürü Refîki Sadık Efendi’nin asâleten atanmaları gerektiğini, sülüs ve rika hat örneklerini göndererek bildirdi. Ancak 18 Ocak 1902 tarihli Maarif Meclisi kararıyla sülüs hatları uygun bulunmadı. Maarif Nezareti, İzmit Maarif Müdürlüğü’ne bilgi vererek İbrahim Zühdü Efendi’nin Erkek İbtidâî Mektebi’nde hüsn-i hat muallimi olarak görevine devam etmesi, Erkek Rüşdiye Mektebi hüsn-i hatt muallimliği için her iki yazısı yeterli başka birinin bulunarak evrakının gönderilmesi gerektiğini bildirdi. Ancak kazada başka talip bulunamadı. Mehmet Sadık Efendi’nin sülüs ve rika elyazısı örnekleri yeniden tanzim ettirilerek 20 Nisan 1902 tarihinde Maarif Nezareti’ne gönderildi. Mehmet Sadık Efendi 10 Mayıs 1902 tarihli Maâaif Meclisi kararı ve 85 kuruş maaşla hüsn-i hat muallimi atandı. 14 Haziran 1908 tarihinde mektepte hüsn-i hatt muallimi hâlâ Mehmet Sadık Efendi idi.

Mektepte bir de bevvap görev yaptı. 1870 yılında mektep açıldığında bevvap maaşı tahsis edildi. Bevvaplık görevini uzun yıllar Mahmut Ağa yaptı. 1885 yılında 80 kuruş olan bevvap maaşı 1886 yılında 100 kuruşa yükseltildi. Mektepte görev yapan bir diğer bevvap Mustafa Efendi idi.

Mektepte talebe sayısı son derece sınırlı kaldı. Mektepte 15 Mayıs 1875’te 20, 11 Ekim 1884’te 40, 6 Kasım 1893’te 29, Eylül 1895’te 30, 12 Aralık 1895’te 26, 1899’da 34, 1900’de 33, 1901’de 27, 1902’de 36, 25 Haziran 1904’te 21, 3 Temmuz 1904’te 14, 1904’te 40, 8 Temmuz 1907’de 13, 13 Haziran 1908’de 22, Temmuz 1908’de 18, Temmuz 1910’da 31, Temmuz 1911’de 38 ve 14 Temmuz 1913’te 40 talebe vardı. Maarif Nezareti 1875 yılında İzmit Mutasarrıflığı’na talebe sayısının azlığına dikkat çekerek arttırılması gerektiğini bildirdi.

13 Ekim 1892 tarihinde Erkek Rüşdiye Mektebi binası harap ve tehlikeli bir hâldeydi. 400 kuruşluk tamir masrafının ahaliden yardım olarak teminine karar verildi. Mektep binası 1894 yılında meydana gelen depremde zarar gördüğü için müftü öncülüğünde ahaliden toplanan yardımlarla tamir edildi. Mektep binası altında bir tane de dükkân vardı. 1894 yılında dükkân da tamir edildi. Dükkâna 1894 yılından önce belediye temizlik aletleri konuldu. 1899 yılında mektep binası yine tamire muhtaç hâle geldi. 3450 kuruşluk tamir masrafı ahaliden yardım olarak temin edilmeye çalışıldı. Ancak mümkün olmadı. 1901 yılında ilgili meblağın inşaat tertibinden sarf edilerek mektep binasının ihaleyle tamirine karar verildi. 1906 yılında alt katı Erkek İbtidaî Mektebi, üst katı Erkek Rüşdiye Mektebi olmak üzere bina inşaatı tamamlandı. 1910 yılında mektep binasının sağlık koşullarına aykırı, köhne ve dar olduğu gerekçesiyle yeniden inşası için 35000 kuruşa ihtiyaç duyulduğu Maarif Nezareti’ne bildirildi.

1913 yılında mektepte talebelere birinci sınıfta coğrafya, tarih, malumat-ı medeniye, tecvidli Kurân-ı Kerim, ulûm-ı dîniye, Arabî, Fârisî, malumat-ı fenniye, kavâid, yazı, hesap, hendese, Fransızca, resim, ikinci sınıfta coğrafya, tarih, tecvidli Kurân-ı Kerim, ulûm-ı dîniye, Arabî, malumat-ı fenniye, kavâid, yazı, hesap, üçüncü sınıfta ahlak, coğrafya, tarih, malumat-ı medeniye, tecvidli Kurân-ı Kerim, ulûm-ı dîniye, Arabî, Fârisî, malumat-ı fenniye, nahv-ı Osmânî, yazı, hesap, hendese, Fransızca ve resim dersleri okutuldu.

Mektep, matbu evrak ile kitap, risale, harita, yerküre gibi ders araç-gereçlerini Maarif Nezareti’nden tedarik etti. Bazı mektep mezunları nadir de olsa devrin prestijli mekteplerinde tahsillerine devam etme imkânı buldu. 1894 yılı mezunu Mehmet Şefik Efendizade Memduh Efendi, babasının girişimleri sayesinde yıllık 20 lira yarım öğrenim ücreti ve 15 lira elbise bedeli ile Mekteb-i Sultanî’ye maarif nazırının emriyle kaydedildi. İzmit Mutasarrıflığı Temmuz 1911 tarihinde mektepten birinci olarak mezun olan Mithat Efendi’nin İstanbul Mekteb-i Sultanîsi’ne ya da Dârüşşafaka’ya kaydedilmesi gerektiğini Maarif Nezareti’ne bildirdi.

KAYNAKÇA

Bâb-ı Âlî Evrak Odası, Nezâret Gelen-Giden Defterleri: BEO. NGG. d...395, 10 Mart 1883/1 Ca 1300; Maârif Nezâreti, Tedrîsât-ı İbtidâiye Kalemi Belgeleri: MF. İBT. 107/27, 28 Kasım 1901/16 Ş 1319; MF. İBT. 13/133, 24 Aralık 1879/10 M 1297; MF. İBT. 153/131, 5 Kasım 1904/26 Ş 1322; MF. İBT. 162/42, 3 Temmuz 1905/29 R 1323; MF. İBT. 168/5, 5 Ekim 1905/5 Ş 1323; MF. İBT. 17/108, 20 Ekim 1884/29 Z 1301; MF. İBT. 184/110, 22 Aralık 1906/6 Za 1324; MF. İBT. 19/14, 9 Haziran 1885/25 Ş 1302; MF. İBT. 191/45, 6 Haziran 1907/24 Ra 1325; MF. İBT. 192/126, 10 Temmuz 1907/29 Ca 1325; MF. İBT. 195/84, 24 Ağustos 1907/15 B 1325; MF. İBT. 196/60, 7 Eylül 1907/29 B 1325; MF. İBT. 20/44, 17 Mart 1886/11 C 1303; MF. İBT. 209/35, 14 Haziran 1908/14 Ca 1326; MF. İBT. 226/74, 13 Mart 1909/20 S 1327; MF. İBT. 259/73, 29 Ocak 1910/17 M 1328; MF. İBT. 264/95, 8 Mart 1910/25 S 1328; MF. İBT. 293/39, 18 Aralık 1910/15 Z 1328; MF. İBT. 307/77, 13 Mart 1911/12 Ra 1329; MF. İBT. 32/48, 15 Temmuz 1893/1 M 1311; MF. İBT. 336/75, 21 Ağustos 1911/25 Ş 1329; MF. İBT. 34/37, 6 Kasım 1893/26 R 1311; MF. İBT. 355/104, 8 Ocak 1912/18 M 1330; MF. İBT. 363/9, 12 Mart 1912/23 Ra 1330; MF. İBT. 395/41, 8 Ekim 1912/26 L 1330; MF. İBT. 397/66, 15 Ekim 1912/4 Za 1330; MF. İBT. 472/83, 20 Aralık 1913/21 M 1332; MF. İBT. 48/64, 16 Aralık 1895/28 C 1313; Maârif Nezâreti, Mektûbî Kalemi Belgeleri: MF. MKT. 100/42, 31 Temmuz 1888/22 Za 1305; MF. MKT. 1004/31, 2 Temmuz 1907/21 Ca 1325; MF. MKT. 1015/46, 10 Eylül 1907/2 Ş 1325; MF. MKT. 1019/35, 30 Eylül1907/22 Ş 1325; MF. MKT. 1023/35, 29 Ekim 1907/22 N 1325;MF. MKT. 150/5, 15 Eylül 1892/22 S 1310; MF. MKT. 154/64, 18 Kasım 1892/27 R 1310; MF. MKT. 227/43, 23 Eylül 1894/22 Ra 1312; MF. MKT. 28/15, 15 Mayıs 1875/9 R 1292; MF. MKT. 321/1, 19 Haziran 1896/8 M 1314; MF. MKT. 357/41, 31 Mayıs1897/29 Z 1314; MF. MKT. 394/15, 26 Nisan 1898/4 Z 1315; MF. MKT. 485/15, 1 Şubat 1900/30 N 1317; MF. MKT. 53/163, 9 Mart 1878/5 Ra 1295; MF. MKT. 55/88, 20 Nisan 1878/17 R1295; MF. MKT. 604/37, 6 Şubat 1902/27 L 1319; MF. MKT. 642/14, 9 Temmuz 1902/2 R 1320; MF. MKT. 650/8, 5 Ağustos 1902/29 R 1320; MF. MKT. 685/19, 14 Şubat 1903/16 Za 1320; MF. MKT. 74/45, 19 Ocak 1882/28 S 1299; MF. MKT. 77/87, 4 Kasım 1882/22 Z 1299; MF. MKT. 81/106, 18 Ekim 1883/16 Z 1300; MF. MKT. 85/63, 18 Aralık 1884/29 S 1302; MF. MKT. 862/24, 8 Haziran 1905/4 R 1323; MF. MKT. 867/39, 29 Haziran 1905/25 R 1323; MF. MKT. 87/61, 13 Ağustos 1885/2 Za 1302; MF. MKT. 89/25, 26 Aralık 1885/19 Ra 1303; MF. MKT. 89/45, 7 Aralık 1885/29 S 1303; MF. MKT. 89/47, 7 Ocak 1886/1 R 1303; MF. MKT. 890/56, 22 Ekim 1905/22 Ş 1323; MF. MKT. 90/98, 20 Nisan 1886/16 B 1303; MF. MKT. 91/119, 26 Ağustos1886/26 Za 1303; MF. MKT. 91/9, 27 Mayıs 1886/23 Ş 1303; MF. MKT. 946/54, 9 Ağustos 1906/18 C 1324; MF. MKT. 982/56, 9 Mart 1907/24 M 1325; MF. MKT. 99/24, 22 Haziran 1888/12L 1305; Bâb-ı Âlî Bünyesindeki Diğer Dâirelere Ait Belgeler, Şûrâ-yı Devlet Belgeleri: ŞD. 1059/3, 7 Temmuz 1907/26 Ca 1325; ŞD. 984/47, 10 Kasım 1900/17 B 1318; Sâlnâmeler: 1898-1899/H.1316 Sâlnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, Matbaa-ı Âmire, Dârülhilâfetüla1iyye, 1316; 1899-1900/H.1317 Sâlnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, Matbaa-ı Âmire, Dârülhilâfetüla1iyye, 1317; 1900-1901/H.1318 Sâlnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, Matbaa-ı Âmire, Dârülhilâfetüla1iyye, 1318; 1901-1902/H.1319 Sâlnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, Matbaa-ı Âmire, Dârülhilâfetüla1iyye, 1319; 1903-1904/H.1321 Sâlnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, Asr Matbaası, Dârülhilâfetüla1iyye, 1321.

Biray ÇAKMAK