Lif ve Hayvan Yününden Mamul Yöresel Ürün

Kilim, geleneksel Türk el sanatlarından işlenen malzemeye göre lif işleyen ve hayvansal ürün işleyen, kullanılan tekniği göre, dokuma sınıfı içinde değerlendirilir. Dokuma, yüzeylere yapılan işlemeler fonksiyonuna müdahale etmeden elde ya da araç gereç ve makineler aracılığı ile estetik bir nitelik sağlamak amacıyla yapılan bezeme ve tekniklerden oluşur. Lifi dokumacılıkta kullanılan bitkiler keten, kendir ve pamuktur. Hayvansal ürünler ise yün, deri ve kıldır. Kilim, halı dışındaki havsız, düz dokuma yaygılara genel olarak verilen addır. Yüzleriyle tersleri birbirinin aynı olan kilimlerin atkıları çözgülerinden fazla olduğundan atkı ipliği görünümlüdür. Düz, çizgili veya motifli olarak dokunurlar. Malzemesi genellikle yün, kimi zaman da kıl veya pamuk ipliktir. Kocaeli bölgesinde keten de kullanılmaktadır. Özellikle yün kilimlerin çözgüleri ketendir. Kilimler halıdan ince, kumaştan kalındır ama dokuması için özel bir alet gerekmez; halı tezgâhlarında ve bez tezgâhlarında da dokunabilir. Bez tezgâhlarında istenilen uzunlukta dokunabilir ancak tezgâhın dokumaya elverdiği ende dokuma yapılabilir. Motifsiz düz kilimler ve pala kilimleri düzen adı verilen, aynı zamanda bez de dokunabilen tezgâhta dokunur.

Kilim dokumak için özel bir tezgâha ihtiyaç yoktur. Killim dokumada kullanılan iki tip tezgâh vardır. Dikey halı tezgâhında kilim dokunabildiği gibi düzen adı verilen bez tezgâhında da kilim dokunabilir. Halı-kilim tezgâhı germe tezgâh tipidir. Germe tip ahşap tezgâhları kullanılmaktadır. Germe tezgâh iki adet kötürüm (dikey yan tahta),bir üst ağaç (üst levent), bir alt ağaç (alt levent), gücü ağacı ve varagelenden oluşmaktadır. Germe tezgâh dikey konumdadır. Burada istenilen en ve uzunlukta kilim dokumak mümkündür. Bu tezgâhta keten çözgü üzerine yün atkı atılarak dokuma yapılır.

Yün ip için kaba kilimlerde birinci kırkım, ince kilimlerde ikinci ve üçüncü kırkım yünler kullanılır. Yünler yıkanır, kurutulur, kirişlerle didilir ve taranır. Çıkrık veya el iğleriyle inceltilerek ip haline getirilir ve kelepler yapıldıktan sonra kazanlarda çiriş içinde kaynatılarak ağsarlanır. Boyalar hazır alınır veya bitkilerden elde edilir. Bölgede genellikle dut kavı (sarı, kahve), soğan kabuğu (deve tüyü, açık kahve), taze ceviz kabuğu (yeşil-siyah), göz taşı (koyu mavi tonları) gibi renklendiriciler kullanılarak kelepler boyanır. Ayrıca rengin parlak ve sabit kalması için pelit denilen meşe palamudu tüm renklerde kullanılır. Taban renkleri, genellikle bordürlerde koyu kahve, krem ve kırmızı, göbekte ise kırmızı olarak karşımıza çıkar. Çözgü işlemi tezgâh üzerinde alt levente bağlanan çubuk üzerinden bir alttan bir sarıp üst leventten dolayarak ve aynı işlemi bir üstten sarıp üst leventten dolayarak oluşur. Bu işlem istenilen çözgü yöresel adıyla eriş sayısında ulaşılana kadar devam eder.

Genel anlamda kilim yer yaygısı olarak kullanılmıştır. Bunun yanı sıra divan örtüsü, seccade ve duvara asılmak üzere süsleme amaçlı olarak da dokunmuştur. Aynı zamanda özellikle de kilim evlilik çağına gelmiş gençlerin çeyizlerine konulmak için dokunmaktadır. Yaşı 65 ve üzeri olan her hanım gençliğinde kilim dokumuştur. Kilimleri malzemelerine ve desenlerine göre iki gurupta ele alabiliriz. Malzemesine göre bölgede üç çeşit kilim dokunur:

Yün kilimin, çözgüsü keten, atkısı yündür. Kirkit kilimi olarak da bilinir. Dikey tezgâhlarda dokunur. Bölgede dokunan kilimlerde kullanılan teknik, ilikli kilimdir. Bu teknikte bir motifin sınırları arasında gidip gelen atkı ipliği, komşu desenin sınırına geldiğinde, kendi bölgesindeki en son çözgüye dolanarak geri döner. Böyle yan yana olan iki motif arasında dikey bir boşluk oluşur. Bu, iliklerin belirli bir boşluktan sonra kapatılması ile dokunan, oldukça yaygın bir tekniktir. Dikey ilik uzunluğu genellikle 1 cm civarındadır. Kilimlerdeki çözgü sıklığı dm2’de 24 ile 38, atkı sıklığı ise dm2’de 44 ile 81 arasında değişmektedir. Kilimlerin eni; 106 cm ile 256 cm arasında, boyları ise; 261 cm ile 363cm arasında değişmektedir.

Çöp kiliminin atkısı ve çözgüsü ketendir. Düzen adı verilen yatay çözülen bez tezgâhında dokunur. Düzende dokunduğu için dokuma bezler gibi dar tahtalıdır. Ancak tahtalar birleştirilmek suretiyle istenilen ebatta kilim elde edilir. Çuval, harar, heybe bu çöp kiliminden yapılır. Tamamı keten beyaz zemin üzerine siyah ve kırmızı, nadiren sarı çubuklu çöp kilimleri dokunur. Pala kiliminin çözgüsü keten, atkısı eski kumaş, bez, yün örgü malzemeden yapılır. Bez tezgâhında dokunur. Pala kilimi genellikle yolluk olarak kullanıldığı gibi tahtalar birleştirilerek oda kilimi olarak da kullanılabilir. Desenlerine göre kilimleri yeni dünya kilimleri,aynalı kilimler, kesme (pürtük) şeker desenli kilimler, çubuklu kilimler olarak dörde ayırabiliriz.

Yeni dünya kilimleri, Kandıra’ya bağlı bir nahiye iken 1969 yılında ilçe olarak Sakarya’ya bağlanan Kaynarca’da ve buraya yakın Kaymaz çevresinde dokunmaktadır. Bu kilimlerin desen yapısına, şekline göre adlandırılmış 15 farklı kilim türüne rastlanmıştır. Bunlar, halı-kilim, kandilli, çubuklu, yeşilli, çöp kilimi, pulluk, naktarlı, küplü, yarım dünya, iri ağaç, nakışlı, güllü, parmaklı kilimdir.

Kilimlerin zemin motiflerinde tesbit edebildiğimiz desen isimleri kırkayak, sivişme, sığırsidiği, naktarlı, pulluk, parmaklı, yol, iri ağaç, çiçek, beşparmak, şişe, yeşilli motifi, gül, küplü gibi isimlerdir. Türk halı ve kilimlerinde kullanılan motifler ve renkler, boylar ve aşiretlere göre çeşitlilik göstermekle birlikte kaynağını Türk kültüründen ve tabiattan almaktaydı (Çoruhlu: 837). Yörede dokunan kilimlerde kullanılmış olan bordür motiflerinde çiçek, su, tarak, bıçak, sığırsidiği, kandil, yol, şişe gibi isimler geçmektedir.

Aynalı kilimler Kaymaz ve İzmit merkez köylerinde dokunur. Aynalı kilimler teker adı verilen desenlerle isimlendirilir. 3’ten 9’a kadar teker deseni kilime yerleştirilir. Çoğu kilimde bordür olduğu gibi doğrudan teker deseni ile başlandığı da olur. Heybeler küçük ebatta ve tek tekerli desene sahiptir. Bu heybeler binek hayvanlarının her iki tarafına sarkıtılır.

Çubuklu kilimler Kaymaz, Kandıra Merkez ve Çevresi, Ağaçlı, Akçaova ve batısında dokunur. Kilim çubukları genellikle kilim içine müteselsil gruplar hâlinde yerleştirilir. Çubuklar tek renk ve desende olduğu gibi alaca çubuklar da kullanılır. Çöp ve pala kilimi de çubuklu kilimler sınıfına girer.

Kesme şeker desenli kilimlerde, kesme şeker deseni sade olarak kullanıldığı gibi çubuk arası kesme şeker desenli kilimler de dokunmuştur.

Günümüzde kilim sanatı evlerde yapılan bir sanat olmaktan çıkmıştır. Bu sanatı evlerinde yaşatmaya çalışan Kocaeli genelinde birkaç kadınımızın varlığı bizi sevindirmektedir. Halk eğitim merkezlerinde, İZMEK, KOMEK gibi kurslarda yaşatılmaya çalışılmaktadır.

KAYNAKÇA

||.Acar, Kilim, Cicim, Zili, Sumak Türk Düz Dokuma Yaygıları, İstanbul 1982; Tülin Çoruhlu, “Sakarya İlinde Türk El Sanatları,” Sakarya İli Tarihi, Sakarya 2005. s. 1097-1100; Tülin Çoruhlu, Murat Alkan, “Sakarya Pamukova Halı ve Kilimleri,” Akdeniz Sanat, Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, s. 835-856; Çetin Aytaç, El Dokumacılığı, Ankara 1982; N. Gürsu, “Türk Dokumacılık Sanatı” Çağlar Boyu Desenler İstanbul 1988; İlker Öztürk, “Sakarya İli Kaynarca İlçesi Kilim Dokumaları ve Yeni Tasarımlar,” Yayımlanmamış Sanatta Yeterlik Tezi, Gazi Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Ankara 2018, s. 2; İlker Öztürk, Sema Özkan Tağı, “Kaynarca (Sakarya) Yenidünya Kilimleri” Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Eylül 2018. s. 47; Aysen Soysaldı, Düz Dokuma Teknikleri ve Teknik Desen Çizimleri, Ankara 2009. s. 3; Genç, Mustafa “Sakarya Çevresi Doğal Boyarmadde KAYNAKLARı ve Boyahaneler”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Isparta 2017. Sayı: 26, s. 103; Ayfer Kocatürk, 1959, Kandıra HEM Usta Öğreticisi ile görüşme; Ayşe Akdağ,1955, Kandıra Kaymaz Erikli Köyü. İlkokul mezunu ile görüşme; Ümran Yavaş Tepecik, Gebze Duraklı Köyü, İlkokul mezunu ile görüşme; Hüsniye Arı, Kaymaz Erikli Köyü, İlkokul mezunu ile görüşme; Melek Portakal Çeliköz, 1985, İzmit, Ön lisans mezunu ile görüşme.

Adem ARI