1871 Yılında Kandıra Kasabası’nda Açılan İlk Rüşdiye Mektebi

1871 yılında açılan mektep, muallim-i sânî ile idare edildi. İlk muallim-i sânî 1871 yılında atanan Hafız Hâlit Efendi idi. İlk yıllarında mektepteki talebe sayısını arttırmayı başaran Hafız Hâlit Efendi 1874 yılında ahalinin çocuklarını mektebe göndermek istememesini gerekçe göstererek bir başka mektebe tayin edilmesini istedi. Talebi uygun bulunarak Temmuz 1874 tarihinde yeni açılan Kavak Erkek Rüşdiye Mektebi muallim-i sânîliğine atandı. Bu arada Kandıra Maarif Komisyonu Mustafa Vehbi Efendi’yi muallim-i sânî seçerek asaletinin tasdik edilmesini istedi. Mustafa Vehbi Efendi’nin mektepte rika ve sülüs muallimliği yapmasını da kararlaştırdı. Ancak elyazısı örnekleri uygun bulunmadı. Muallim-i sânî Hafız Hâlit Efendi’nin yerine, Temmuz 1874 tarihinde Beşiktaş Kız Rüşdiye Mektebi muallimi Mehmet Recai Efendi atandı. Mehmet Recai Efendi 75 kuruş harcırah alarak başladığı görevinden 1875 yılında istifa etti. Yerine 30 Kasım 1875 tarihli Maarif Meclisi kararıyla Bihke Rüşdiye Mektebi muallim-i sânîsi Osman Zühdü Efendi 380 kuruş maaşla tayin edildi. Osman Zühdü Efendi vefat ettiği Ekim 1907 tarihine kadar görev yaptı. Medrese kökenli olan Osman Zühdü Efendi 1836 yılında Nevşehir’de doğdu. 13 Mart 1880 tarihinde maaşı 308 kuruşa düşürüldü. Ancak 13 Mart 1897 tarihinde 400 kuruşa yükseltildi. Dârülmuallimîn mezunu olmadığı için müfredatta yer alan hendese, resim ve ilm-i eşya gibi dersleri okutamadı. Bu sebeple 1902 yılında emekli edilmesi gündeme geldi. Ancak görevini sürdürdü. Benzer sebeplerle tekâüdü 1907 yılında tekrar gündeme geldi. Kaymakam tarafından yapılan teftişte mektepte talebe sayısının on ikiye kadar düştüğü, talebenin ilm-i hâlden başka ders görmediği, yaşlılığının da etkisiyle muallimin talebeye faydalı olamadığı görüldü. Maarif Meclisi 13 Ağustos 1907 tarihinde emekliliğine karar verdi. Ancak Osman Zühdü Efendi Ekim 1907 tarihinde vefat etti. Şubat 1908 tarihinde evlenmeleri hâlinde kesilmek üzere kızı Afîfe ve eşi Hatice hanımlara elli ikişer kuruş maaş tahsis edildi. Muallim-i sânîliğe, Dârülmuallimîn Rüşdiye Şubesi’nden aliyyülâlâ derecede şehadetname alarak mezun olan Nevşehirli Mehmet Said Efendi Maarif Meclisi’nin 25 Kasım 1907 tarihli kararı ve 400 kuruş maaşla atandı. Mehmet Said Efendi 9 Aralık 1907 tarihinde görevine başladı. İstanbul idâdîlerinden birine tayin edilmesi üzerine yerine 9 Ekim 1909 tarihinde Havran Erkek Rüşdiye Mektebi muallim-i evvelliğinden müstafi Hüseyin Hüsnü Efendi 400 kuruş maaşla atandı. Ancak Hüseyin Hüsnü Efendi 21 Ağustos 1911 tarihinde istifa etti. Yerine 500 kuruş maaşla Karacasu Erkek Rüşdiye Mektebi muallim-i evveli İsmail Hakkı Efendi tayin edildi. İsmail Hakkı Efendi 15 Ekim 1911 tarihinde görevine başladı. 1912 yılında yerine Mehmet Suad Efendi atandı. Ancak Mehmet Suad Efendi sağlık sorunları sebebiyle izinsiz vazifesini terk ettiği ve mektebin uzun süre muallimsiz kalmasına sebep olduğu için müstafi sayıldı. Yerine 11 Mart 1913 tarihinde Vodina Erkek Rüşdiye Mektebi muallim-i evveli İhsan Efendi atandı. Görevine başlayan İhsan Efendi kısa süre sonra başka bir mektebe tayin edilmesini istedi. Ancak talebinin gerçekleşmesi mümkün olmadı.

Mektepte muallim-i sânî yanında ayrıca hüsn-i hat, rika, sülüs ve hutût muallimi de denilen yazı hocası görev yaptı. Bu görevi ilk yıllarda muallim-i sânîler ilave vazife olarak yerine getirdi. Rika muallimliğine 13 Kasım 1878 tarihinde 80 kuruş maaşla Mahmut Efendi atandı. Bu göreve Ocak 1882 tarihinde Hasan Efendi tayin edildi. Ondan sonra kaza tahrîrât kâtibi Mehmet Efendi atandı. Başka bir yere tayini çıkması sebebiyle yerine vekâleten Ahmet Hamdi Efendi tayin edildi. Ahmet Hamdi Efendi 24 Ekim 1887 tarihinde görevine başladı. Temmuz 1888 tarihinde asaleti tasdik edildi. 1890 yılında rika muallimliğine kaza tahrîrât kâtibi muâvini Seyyid Efendizade Mehmet Efendi asâleten atandı. Mehmet Efendi’nin 1893 yılında başka bir yere tayini çıkması sebebiyle yazı hocalığına kaza tahrîrât kâtibi Ahmet Tevfik Efendi vekâleten atandı. Ancak sülüs yazısı yeterli görülmediği için asaleti tasdik edilmedi. 1899 yılında mektepte hüsn-i hat muallimi Şakir Efendi, 1899-1902 yılları arasında rika muallimi Mehmet Efendi, 1903-1904 yıllarında hüsn-i hat muallimi Faik Efendi idi. 13 Nisan 1905 tarihi itibarıyla mektepte hüsn-i hat muallimliği kaldırıldı. Bu görevi muallim-i sânîler yerine getirdi. Daha sonraki yıllarda mektepte tekrar ihdas edilen hüsn-i hat muallimliğine 100 kuruş maaşla İsmail Hakkı Efendi atandı. İsmail Hakkı Efendi 18 Aralık 1910 tarihinde görevine başladı.

Mektepteki bir diğer görevli bevvaptı. Kuruluşundan itibaren mektepte bir bevvap görev yaptı. 18891912 yılları arasında bevvap Abdülkerim Efendi idi. Abdülkerim Efendi’nin maaşı 1912 yılında 100 kuruştu.

Mektepte talebe sayısı son derece sınırlı kaldı. Mektep talebe bulmakta zorlandı. Mektepte talebe sayısı Kasım 1893’te 30, 1899’da 23, 1900’de 20,1901’de 21, 1902’de 18, Şubat 1902’de 17, 1903’te 25, Temmuz 1904’te 22, 1907’de 12, Haziran 1908’de 25, Temmuz 1911’de 23, Temmuz 1912’de 25, Temmuz 1913’te 25 idi. 1874 yılında muallim-i sânî Hafız Hâlit Efendi talebe sayısını arttıramadığını ileri sürerek başka bir mektebe tayin edilmesini istedi. 1905 yılında olduğu gibi mektep bazı yıllarda mezun dahi veremedi. Bu durumun temel sebebi Kandıra kasabasında mükemmel bir ibtidâî mektebinin bulunmamasıydı. Bir başka sebep, uzun yıllar mektepte görev yapan muallim-i sânî Osman Zühdü Efendi’nin Dârülmuallimîn mezunu olmamasıydı. Kazada divan adı verilen dağınık yerleşme tipinin yaygın olması bir diğer sebepti. Talebe temini sorununu çözmek amacıyla 1894 yılında Kandıra kasabasında Erkek İbtidâî Mektebi açıldı. Mektebin finansman sorununu çözmek için çeşitli hâl çareleri arandı. Mektep binası yeniden inşa edildi. Mahalli imkânlar seferber edildi. Mülkî idareciler mektebe liyakatli ve muktedir bir muallim atanması için Maarif Nezareti’ne sürekli müracaat etti.

Mektepte ihtiyaç duyulan kitap, risale, harita ve yerküre gibi ders araç-gereçlerini, matbu evrak ile cetvel ve defterleri genelde Maarif Nezareti gönderdi. Kasaba kenarında bulunan mektep binası 1871 yılından itibaren hizmet verdi. Ancak zamanla harap hâle geldi. Hükümet konağı civarında ahalinin yardımlarıyla Erkek İbtidâî Mektebi de bünyesinde olmak üzere yeni bir mektep binası inşa edildi. Yeni binanın resmi açılışı 31 Ağustos 1905 tarihinde gerçekleştirildi. Kasaba kenarındaki eski bina satılarak elde edilen gelirle Erkek İbtidâî Mektebi’nin masrafları karşılandı.

KAYNAKÇA

Bâb-ı Âlî Evrak Odası Nezâret Gelen-Giden Defterleri: BEO. NGG. d...395, 10 Mart 1883/1 Ca 1300; Maârif Nezâreti, Tedrîsât-ı İbtidâiye Kalemi Belgeleri: MF. İBT. 10/87, 4 Temmuz 1877/22 C 1294; MF. İBT. 111/23, 2 Şubat 1902/23 L 1319; MF. İBT. 119/39, 20 Mayıs 1902/11 S 1318; MF. İBT. 120/46, 7 Haziran 1902/29 S 1320; MF. İBT. 153/131, 5 Kasım 1904/26 Ş 1322; MF. İBT. 159/77, 17 Nisan 1905/11 S 1323; MF. İBT. 167/48, 18 Eylül 1905/18 B 1323; MF. İBT. 192/111, 8 Temmuz 1907/27 Ca 1325; MF. İBT. 194/94, 8 Ağustos 1907/28 C 1325; MF. İBT. 197/92, 1 Ekim 1907/23 Ş 1325; MF. İBT. 2/107, 4 Mayıs 1873/6 Ra 1290; MF. İBT. 200/82, 19 Aralık 1907/14 Za 1325; MF. İBT. 202/32, 30 Ocak 1908/26 Z 1325; MF. İBT. 209/60, 18 Haziran 1908/8 Ca 1326; MF. İBT. 21/95, 30 Nisan 1888/18 Ş 1305; MF. İBT. 246/11, 9 Ekim 1909/24 N 1327; MF. İBT. 246/13, 9 Ekim 1909/24 N 1327; MF. İBT. 246/19, 9 Ekim 1909/24 N 1327; MF. İBT. 246/49, 11 Ekim 1909/26 N 1327; MF. İBT. 247/80, 24 Ekim 1909/9 L 1327; MF. İBT. 26/58, 25 Kasım 1890/12 R 1308; MF. İBT. 34/37, 6 Kasım 1893/26 R 1311; MF. İBT. 340/76, 1 Ekim 1911/7 L 1329; MF. İBT. 342/5, 10 Ekim 1911/16 L 1329; MF. İBT. 355/104, 8 Ocak 1912/18 M 1330; MF. İBT. 385/4, 20 Temmuz 1912/5 Ş 1330; MF. İBT. 390/77, 9 Eylül 1912/27 N 1330; MF. İBT. 392/23, 22 Eylül 1912/10 L 1330; MF. İBT. 399/63, 27 Ekim 1912/16 Za 1330; MF. İBT. 4/117, 15 Temmuz 1874/30 Ca 1291; MF. İBT. 4/6, 17 Haziran 1874/2 Ca 1291; MF. İBT. 410/52, 12 Ocak 1913/3 S 1331; MF. İBT. 412/62, 1 Şubat 1913/23 S 1331; MF. İBT. 417/15, 12 Mart 1913/ 3 R 1331; MF. İBT. 417/20, 12 Mart 1913/3 R 1331; MF. İBT. 417/54, 14 Mart 1913/5 R 1331; MF. İBT. 420/12, 26 Mart 1913/17 R 1331; MF. İBT. 472/83, 20 Aralık 1913/21 M 1332; MF. İBT. 51/17, 22 Nisan 1896/9 Za 1313; MF. İBT. 7/104, 8 Aralık 1875/10 Za 1292; MF. İBT. 8/60, 26 Aralık 1875/28 Za 1292; Maârif Nezâreti, Mektûbî Kalemi Belgeleri: MF. MKT. 100/107, 1 Eylül 1888/24 Z 1305; MF. MKT. 1016/25, 16 Eylül 1907/8 Ş 1325; MF. MKT. 1026/51, 5 Aralık 1907/29 L 1325; MF. MKT. 1108/57, 22 Mart 1909/29 S 1327; MF. MKT. 12/114, 22 Temmuz 1873/26 Ca 1290; MF. MKT. 124/42, 25 Aralık 1890/13 Ca 1308; MF. MKT. 127/1, 12 Mart 1891/1 Ş 1308; MF. MKT. 131/33, 29 Eylül 1891/24 S 1309; MF. MKT. 172/90, 30 Haziran 1893/15 Z 1310; MF. MKT. 18/31, 10 Nisan 1874/22 S 1291; MF. MKT. 184/32, 10 Ekim 1893/29 Ra 131; MF. MKT. 35/18, 13 Nisan 1876/18 Ra 1293; MF. MKT. 367/29, 18 Ağustos 1897/19 Ra 1315; MF. MKT. 38/136, 30 Haziran 1876/7 C 1293; MF. MKT. 422/18, 10 Kasım 1898/25 C 1316; MF. MKT. 426/4, 3 Aralık 1898/19 B 1316; MF. MKT. 427/2, 8 Aralık 1898/24 B 1316; MF. MKT. 445/35, 18 Nisan 1899/7 Z 1316; MF. MKT. 64/19, 31 Temmuz 1879/11 Ş 1296; MF. MKT. 647/12, 29 Temmuz 1902/22 R 1320; MF. MKT. 71/80, 18 Ekim 1881/24 Za 1298; MF. MKT. 73/21, 24 Aralık 1881/2 S 1299; MF. MKT. 74/24, 16 Ocak 1882/25 S 1299; MF. MKT. 856/12, 20 Mayıs 1905/15 Ra 1323; MF. MKT. 861/50, 6 Haziran 1905/2 R 1323; MF. MKT. 896/21, 27 Kasım 1905/29 N 1323; MF. MKT. 916/20, 10 Mart 1906/14 M 1324; MF. MKT. 96/72, 16 Ocak 1888/2 Ca 1305; Bâb-ı Âlî Bünyesindeki Diğer Dâirelere Ait Belgeler, Şûrâ-yı Devlet Belgeleri: ŞD. 1073/71, 11 Mart 1908/7 S 1326; Sâlnâmeler: 1898-1899/H.1316 Sâlnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, Matbaa-ı Âmire, Dârülhilâfetülaliyye, 1316; 18991900/H.1317 Sâlnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, Matbaa-ı Âmire, Dârülhilâfetülaliyye, 1317; 1900-1901/H.1318 Sâlnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, Matbaa-ı Âmire, Dârülhilâfetülaliyye, 1318; 1901-1902/H.1319 Sâlnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, Matbaa-ı Âmire, Dârülhilâfetülaliyye, 1319; 1903-1904/H.1321 Sâlnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, Asr Matbaası, Dârülhilâfetülaliyye, 1321; Biray Çakmak, Furkan Bülbül, (2017), “Kandıra Erkek Rüşdiye Mektebi”, Uluslararası Gazi Süleyman Paşa ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu III, Haluk Selvi, M. Bilal Çelik, İbrahim Şirin, Ali Yeşildal (eds), Cilt I, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı Yayınları, Kocaeli, s. 2145-2161.

Biray ÇAKMAK, Furkan BÜLBÜL