Coğrafi İşaretli Ürün
Dokunduğu yer ve tekniğe göre sınıflandırmada Kandıra bezi, mekikli dokuma türüne girer. Tezgâha gerilmiş çözgü ipliklerinin, çerçeveler ile yukarıya kaldırılıp indirilmesiyle açılan farklı ağızlıklardan atkı ipliğinin mekik aracılığı ile geçirilmesi sonucu oluşturulan yüzeylere mekikli dokumalar denir. Kandıra bezi, malzemesi keten lifi olan çoğu zaman pamuk ile de karıştırılıp geleneksel dokuma tekniği kullanılan ve üzerine işleme yapılan bir el sanatı ürünüdür. Bezin hammaddesi olan ketenin tarımı, dokumacılığı Kandıra ve çevresinde çok eski yıllardan beri bilinmekte ve yapılmaktadır. Kocaeli ve çevresine ait bir dokuma türü olan Kandıra bezi ya da halk söylemiyle köy çezmesi-çözmesi, keten bitkisinden elde edilen iplikler ile yörede yaşayan insanların kendi imkânlarıyla oluşturdukları düzen adı verilen tezgâhlarda dokunmaktadır.
Kandıra Halk Eğitimi Merkezi tarafından yapılan “Kandıra Bezi” 396 dosya numarasıyla Mahreç İşareti/Coğrafi İşaret olarak 22 Kasım 2018 tarihinde tescil ettirildi ve 6769 sayılı sınai mülkiyet kanunu kapsamında koruma altına alındı. İşleme aşamalarından bir tanesi yörede gerçekleşen bir ürün mahreç işareti olarak tescillendiğinde diğer üretim ve işleme aşamaları kaynaklandığı yöre dışında da gerçekleştirilebilir. Dokumanın üretim tekniği, uygulanış biçimi, kullanılış amacı yöre halkının günlük yaşam ihtiyaçları doğrultusunda ortaya çıkmış ve gelişmiştir.
Keten, liflerinden ve tohumlarından faydalanılan bir bitkidir. Kış aylarında sıcak, yaz aylarında serin ve ter tutma özelliğinden dolayı tekstil sanayiinde en fazla tercih edilen bitki türüdür. Keten, bitkisinin ekiminden, ip hâline gelene kadar bir takım geleneksel yöntemlerle yapılan, uğraş gerektiren işlemlerden geçmektedir. Bu işlemler sırasıyla, ekinin toplanması, havuzlama, kurutma, kırma, tarama, yumuşatma, eğirme, ağartma, çözgü hazırlama ve dokuma yapılmasıdır. Ham ipler işlenmeden önce boyanır. Doğal boyalar ile renklendirilen ipliklerin dokumalarda kullanılması Türk dokumacılığını ileri seviyeye taşımıştır. Ülkemizde 1882 yılında sentetik boyaların piyasaya girişi ile doğal boya kullanımı azalmış ve buna paralel olarak el dokumacılığı da gerilemiştir.
Dokumalar ipliğin özelliğine göre kalın (eriş) ve ince (süğüm) olmak üzere iki çeşittir. Kalın iplikli dokumalardan pantolonluk bez, pala veya çöp kilimi, çuval ve yaygı bezi gibi ürünler elde edilir. İnce bez dokumalarının ipliklerine, desenlerine ve karıştırıldığı diğer dokuma ipliği cinslerine göre farklı çeşitleri vardır. İnce iplerin dokunmasıyla ortaya çıkan beze yalınzak-yalıngat, üskülü, kirli dudu, çezme, idare gibi isimler verilir.
Kandıra bezi, kundak bezinden kefen bezine kadar insanoğlunun yaşamı boyunca ihtiyaç duyacağı bir üründür. Kandıra bezinden yapılan ürünler uçkur, yağlık, çevre, göynek, kundak, iç çamaşırı, şalvar, gelinlik, elbise, don, işlemeli göynek, hırka, astar, para kesesi, örtme, yeldirme, ferace, zıbın, yüz örtüsü, çarşaf, yastık yüzü, yorgan tıları, kuşak, perde ve pano gibi mefruşat ürünleridir. Dokunan bezlerin üzerine işlenen motifler ise çıtlak kahve, yıldız, manda gözü, kırkayak, sevda çiçeği, karpuz çekirdeği, karanfil, kutulu sarma gibi isimlerle adlandırılmaktadır. Ketenden dokunarak yapılan Kandıra bezinin diğer bir özelliği ise çeşitli ip ve sim kullanılarak üzerine yapılan işlemelerdir. Bugün Kandıra bezi, İZ-MEK ve KO-MEK’in yöresel el sanatları atölyelerinde kurulu tezgâhlarda usta öğretmenler tarafından öğretilerek yaşatılmaktadır.
KAYNAKÇA
Betül Bilyaz, Kocaeli Kandıra Ağzı, Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir 2019 s. 11; Işıl Altun, “Kocaeli ve Çevresine Ait Bir Dokuma: Köy Çezmesi ya da Kandıra Bezi,” I. Uluslararası Kocaeli ve Çevresi Kültür Sempozyumu Bildirileri Cilt-I, Kocaeli 2006, s. 93; Esra Çelik, “Kocaeli Yarımadası’na Özgü El Sanatlarından Örnekler”, Karamürsel Alp Sempozyumu Bildiriler Kitabı; Mustafa Arlı, “Kullanıldıkları Hammaddeye Göre El Sanatlarının Sınıflandırılması”, III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1987, s. 39; Ayşegül Koyuncu Okça, “Mustafa Genç, Anadolu Halı ve Kilimlerinde Renk”, Sosyal Bilimler Dergisi, Eylül 2015, s. 235-246; TBMM Milli Saraylar, “Geçmişten Geleceğe Yaşatılan Gelenek Hereke Halı ve İpekli Dokuma Fabrikası,” Ankara 2003, s. 15; Adem Arı, “Ketenin Türküsü”, Kandıra Sempozyumu ve Kandıra Kurultayı Bildiriler Kitabı (25-26 Aralık 2004). Kocaeli, s. 165; Mustafa Arlı, “Kandıra İlçesinde Keten El Dokumacılığı”, II. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1983, C. 5, s. 3; İsmail Öztürk, Doğal Bitkisel Boyalarla Yün Boyama, Ankara 1997. s. 91; dira-bezi-tescillendi/icerik/310; https://ci.turkpatent.gov.tr/sayfa/ coğrafi-işaret-nedir
Adem ARI