Osmanlıdan günümüze sosyal ve dini yaşantıda türbeler ve evliya kültü önemli bir yer tutar. 5. yüzyıldan itibaren Orta Asya’dan Osmanlı’ya gelen Horosan erenleri, Babailer, Kadiriler, Gaziler, Abdallar Anadolu’ya yayılarak tasavvuf ve tarikatları genişletmişlerdir. Bektaşilik, Kadirilik, Nakşilik, Mevlevilik, Bayramilik, Rıfailik ve Kalenderiler gibi farklı tasavvuf ve tarikat örgütleri vardır. Bu dinsel hareketler, dergâh ve tekke yapılarında, şeyh-müritler, erenler veya dervişleriyle kendi içinde özgün bir yapıya sahiptir. İzmit’te de kent merkezinden yukarı kesimlere doğru birçok dergâh ve tekke vardır. Kertil Tekke Sokağı, Hüdayi, Bayrami ve Rıfai tekkeleri bunlardan bazılarıdır. Ancak bu yapılar Cumhuriyet döneminde kaldırılmıştır. Buna nazaran sosyal hayatta türbe ve evliyaların yatırlarından umulan mistik inanç devam etmiştir. Ulu görülen zatlar dinsel anlamda ruhani kabul edilir ve insanüstü nitelikler yüklenir. Eski Türk geleneklerinden gelen bu ululama kültü İslami çerçevede de yerini alır. Evliya ya da din âlimlerinin mezarları olan türbelere gidilerek adak adanması, bez, çaput bağlanması ritüeli, kişilerin hayatlarındaki isteklerini, söz konusu veli ya da âlimlerin karşılayabilecek güçte oldukları inancı ile yapılır. İzmit’te de bu gelenek söz konusudur. Bununla birlikte İzmit içinde bir köy kuran ya da savaşta şehit olanlara da vefat ettiğinde türbe yapılmıştır. Fransız elçisi Vita Cuinet, 19. yüzyılda İzmit’te on yedi türbe olduğunu tespit etmiştir. Ancak, tespit edilen türbe sayısı fazla olmakla birlikte bazılarının yeri Bağçeşme’ye nakledilmiştir.

Ese Molla Dede Türbesi

17.yüzyılda yaşamış Osmanlı tasavvufçularından olan Ese Molla Dede’nin gömülü olduğu türbe, İzmit’in en yüksek tepesi olan Orhan Mahallesi, Aydınlık Sokak’ta Ese Dede Parkı’ndadır. Türbenin kitabesinde Abdullah Es-Seyyid Merhum ve Mağfur Ese Molla Dede ruhuna Fatiha 1182(1769) yazmaktadır.

Seyyid Ahmet Türbesi (Keçeci Baba)

16. yüzyılda Yavuz Sultan Selim döneminde Amasya Karapınar’dan göç eden Karabıyıkoğlularından Mustafa ve Tokat, Keçeciler köyünden Seyyid Ahmet tarafından İzmit’te Balören köyü kuruldu. Seyyid Ahmet’in babası Hoca Mahmut Veli, Horasan erenlerinden ve Ahi liderlerindendir. Horasan’dan Anadolu’ya göç ederek Tokat’ın Erbaa ilçesinde Keçeci köyünü kurdu. Anadolu Selçuklusunun son ahilerinden olan Keçeci Baba, keçe ustasıdır, aynı zamanda Hacı Bektaşi Veli’nin amcası olduğu söylenir. Keçecibaba’nın oğlu Seyit Ahmet İzmit Balören’de vefat ettiğinde adına türbe yapıldı. Alevi Türkmenlerinden oluşan köy, daha sonra Adana, Muş, Bingöl, Dersim, Bingöl, Çorum, Eskişehir ve Kandıra’dan göçlerle bugünkü hâlini almıştır. Köy halkı, Sultan Söylemez, Kaygusuz Abdal ve Pir Sultan Alevi Ocakları’na bağlıdır.

Şeyh Numan Efendi Türbesi (Himmetzade)

Osmanlı döneminde İzmit’teki önemli tekkelerden birisi olan İzmit Numâniye (Kadiri) Tekkesi’nin mensuplarından Şeyh Numan Efendi’nin 1812 yılında defnedildiği türbedir. Türbe, Veli Ahmet Mahallesi’nde Veli Ahmet Sokağı’nda (Himmetzade) çarşı içinde bulunmaktadır. Üstü açık olan türbenin parmaklıkları yeşile boyanmış, toprak üzerinde mermer bir platform ile yükseltilmiştir. Numan Efendi’nin kitabesi uzun olup şeyhi olan Abdülkadir-i Geylani’ye atıfta bulunulmuştur. Sol tarafta ise, kitabesinde Tevfikzade Mehmet Said Efendi’nin kerimesi Hürmüs Hanım yazan bir mezar daha vardır. Bununla birlikte Şeyh Numan Türbesi restore edilmeden önce, aynı mevki için Osmanlı dönemi belediye paftalarında “Veli Hoca”, Kocaeli Kent Kültürü Envanteri kitabında ise “Veli Ahmet Türbesi” olarak geçmektedir.

Nebi Hoca Türbesi

Rum asıllı olduğu bilinen Nebi Hoca İzmit’e gelerek burada Nebihoca köyünü kurdu. Osmanlı kaynaklarında (H. 1261) 1840’lı yıllarda oluşturulan temettuat defterlerinde köy ismi “Benlihoca” diye geçmektedir. Nebi Hoca köyün kurucusu olduğu için adına türbe yapıldı. Türbe 2014 yılında restore edildi.

Gökçeören Türbesi

İzmit Üçgaziler köyünde Gökçeören Mahallesi’nde bulunan türbe, köyün ilk kurucularından birinin kabrine ait olduğu rivayetler arasındadır. Köye hâkim bir yamaçta bulunan türbenin kubbesi imitasyon varak detaylar ile süslenerek granit ve traverten ile kaplandı.

Uzun Hasan Türbesi

İzmit merkeze yaklaşık 30 kilometre uzaklıkta, 17. yüzyıl başlarında Eğin (Kemaliye) göçmenleri tarafından Haskal ismiyle kurulmuş bir köyde bulunan Uzun Hasan’ın gömülü olduğu türbedir. Uzun Hasan, Orhan Gazi’nin akıncılarından olup Rumeli’nin fethinde şehit düşmüştür. Köyün önemi Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk meslek okulunun burada kurulduğu rivayetinden gelir. Köyün sonraki dönemlerde Haskal olan adı, yaptığı işler ve ödediği vergiler nedeniyle mecidiye nişanı almasıyla, Sultan Hamit’e jest olarak “Mecidiye”ye dönüşmüştür.

Elif Ana Türbesi

18.yüzyılda, Tokat, Dinar, Eskişehir, Sivas, Çorum ve Amasya’dan gelenlerden kurulan çoğu Alevi-Türkmen yerleşimli Bayraktar köyünde Anadolu ermiş kadınlarından Elif Ana’nın gömülü olduğu türbedir.

Karacaahmet Türbesi

İzmit Alacamescit Sokak’ta demir parmaklıklarla çevrili olan türbenin herhangi bir kitabesi yoktur. Osmanlıya hizmet eden bir isim adına yapılmış olduğu öngörülmektedir. Bununla birlikte Kocaeli ve çevresinde Karaca Ahmet adı Orhan Gazi dönemine kadar gider. Karaca Ahmet, Horasan erenlerindendir ve Anadolu illerinde önemli hizmetleri olmuştur. Bursa’nın fethine katılmıştır. Orhan Gazi vakıf yapıları içerisinde İznik’te adına zaviye yaptırılmıştır. Sonraki yüzyıllarda Anadolu’nun çeşitli yerlerinde adına zaviye ve türbe inşa edilmiştir. Bu zaviyeler çoğunlukla müridleri tarafından yaptırılmıştır. Nitekim 16. yüzyılda İzmit sancağına bağlı İznik’te Karacaahmet adına yapılan bir zaviye kaydı vardır. İzmit’teki Karaca Ahmet Türbesi de bu neviden sayılabilir. Nitekim tescil kaydında “Karaca Ahmet Vakfı” adı geçmektedir.

Gazi Baba Türbesi

Osmanlı Dönemi’nde İstanbul Caddesi çevresinde bulunan türbe, etrafındaki mezarlıklarla birlikte Bağçeşme’ye nakledilmiştir. Gazi Türkistani Baba, Orhan Gazi döneminde İzmit’in fethinde önemli hizmetleri olan bir zat olarak kabul edilir. İzmit’te adına zaviye yapılmıştır.

Hacı Ahmet Efendi Hoca Türbesi

Orhan Mahallesi’nde Bağçeşme Mezarlığı yanındaki caminin hatibi olan Hoca Ahmet’in türbesidir. Müezzin iken ermiş olduğu rivayet edilmektedir.

Nakşibendi Dergâhı ve Türbesi

Orhan Mahallesi’nde olduğu öngörülen türbenin adı, sadece tarihi kayıtlarda geçmektedir.

Paşalı Türbesi

(Emirhan) Sofuoğlu köyünde bulunur. Bunlardan başka, Ömer Ağa Mahallesi’nde, Abdullah Baba Türbesi, Hacı Hürrem Mahallesi’nde Hacı Kasım Türbesi, İstasyon Mahallesi’nde Arap Türbesi ile Bayram Paşa, Yumurtacı, Deve Bağırtan, Hacı Hasan Baba, Veli Baba Himmetzade türbeleri vardır. Ayrıca Kozluk, Bac Camii karşısı ve Yukarı Pazar Mektebi civarında da türbeler vardır.

Cami Hazireleri

İzmit mezarlıkları içine cami yapılarının yanındaki hazireleri de ekleyebiliriz. Osmanlı döneminde mezarlıklar kent çıkışı ya da yüksek yerlerde olduğu gibi şehir ile iç içe geçmiştir. İzmit’te de aynı şekilde cami hazireleri vardı. Bu hazirelere cami imamları, seyyidler ve önemli isimler gömülmüştür. Örneğin İzmit sancağı mutasarrıflarından Mehmet Vahid Paşa, Pertev Paşa (Yeni Cuma) Camii Haziresi’ne, Sırrı Paşa ise Fevziye Camii Haziresi’ne defnedilmiş, 1940’lı yıllarda Namazgâh Şehitliği’ne nakledilmiştir. Bu iki cami dışında Orhan, Hüseyin Paşa camileri ile Hacı Ahmet, Kertil ve Yumurtacı Camii vb. yapılarda da hazire vardır.

KAYNAKÇA

I’administration et de la magistrature, Edtr: Raphael C. Cervati, Cervati Press, 1894, s. 829; Avni Öztüre, Nicomedia Yöresindeki Yeni Bulgularla İzmit Tarihi, Avni Öztüre Yay., İstanbul, 1981, s. XI-XXIX, 203; Bilal Tunç, Demokrat Parti Dönemi’nde Kocaeli 1950-1960, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Danş: Enis, Şahin Sakarya Üniversitesi Tarih Anabilim Dalı, Sakarya, 2016,, s. 122-125; Charles Texier, Küçük Asya Coğrafyası Tarihi ve Arkeolojisi, C. I, Çev. Ali Suat, Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı, Ankara, 2002, s. 107, 109, 116; Engin Ürkmez, İzmit’te Eski Türk Eserleri, KBB, Kültür Yay., Kocaeli, 2007, s. 27, 194-196, 198; Fahri Maden, “Keçeci Baba Ocağı”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırmaları Dergisi, 2014, 0/71, s. 147-169; Feyzullah Yavuz Ulugün, Seyahatnamelerde Kocaeli ve Çevresi, İzmit Rotary Kulübü Yay., Kocaeli, 2008, s. 180, 187, 192-194, 197, 273; Feyzullah Yavuz Ulugün, “Tarih Boyunca İzmit Mezarlıkları”, Osman Nuri Cebe, İzmit Mezar Kitabeleri, İzmit Rotary Kulübü Yay., Kocaeli, 2016, s. 141-176; Hilmi Ziya Ülken, Türk Tefekkür Tarihi, YKY., İstanbul, 2014, s. 307; Hüseyin Sami Öztürk, Ezgi Demirhan Öztürk, “Nikomedeia’dan Yeni Yeni Yazıtlar”, Orhan Gazi ve Kocaeli Tarih-Kültürü Sempozyumu V., 9-11 Mart 2018, Kocaeli, Sempozyum Bildirileri, s. 135-136; İbrahim Şirin, “Batılı Seyyahların İzleniminde Sufiler”, Sufi Araştırmaları, Sayı: 5, s. 21-45; Süheyl Ünver’in Defter ve Dosyalarında Kocaeli, Yay. Haz. Ahmet Nezih Galitekin, KBB Yay., İstanbul, 2010,s. 219; James Baillie Fraser, A Winter’s Journey (Tatar), from Constantinapol to Tahran, With Traves Through Varios Parts of Persia V, C. I, London, 1838, s. 182-184; Kocaeli Kültür Envanteri, KBB., Kültür Yay., Kocaeli, 2011, s. 76-89; Kocaeli İl Yıllığı, 1967, s. 166; Mehmet Kaya, “XIX. Yüzyılda İzmit (Kocaili) Sancağı’nın Demografik Durumu ve İskan Siyaseti”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, 26/41, 2007, s. 59-81; Nezih Fıratlı, İzmit Tarihi ve Eski Eserleri Rehberi, İstanbul, 1959, s. 21; Nihat Durak, “Fevziye Camii”, Kocaeli Dokümantasyon Merkezi’nden Haberler, Aralık, 1999, Sayı: 31-32, s. 5; Ogier Ghislain de Busbecq, Kanuni Dönemi’nde Avrupalı Bir Elçinin Gözlemleri, (1555-1560), Çev. Derin Türkömer, İş Bankası Yay., İstanbul, 2005,s. 46; Rıfat Yüce, Kocaeli Tarih ve Rehberi, Haz. Atilla Oral, Demkar Yay., 2007, s. 545; Vedat Turgut, “Orhan Gazi ve Dönemi Vakıfları”, Uluslararası Orhan Gazi ve Kocaeli Tarihi Kültürü Sempozyumu V, 9-11 Mart 2018, Kocaeli, Bildiri Kitabı, KBB., Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Yay., 2019, Kocaeli, s. 391-472; https://kocaelikitabeleri.wordpress. com/category/huseyin-pasa-camii-haziresi-20/; https://kocaelikitabeleri.wordpress. com/category/yeni-cuma-pertev-pasa-camii-haziresi-3/; https://www.kocaelidebugun.com/tag/izmit-numaniye-tekkesi; https://www.kocaeligazetesi.com.tr/haber/1379297/bayraktar-koyunde-hidirellez-coskusu; https://www. kulturportali.gov.tr/turkiye/kocaeli/gezilecekyer/uc-tepeler-tumulusu---zmit; https://www.milliyet.com.tr/yerel-haberler/kocaeli/uzun-hasan-turbesi-icin-proje-hazirlaniyor-10434080; https://www. mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/2.3.11410.pdf; https://nisanyanmap. com/?y=&t=%C4%B0zmit&u=1&ua=0; http://www.kocaelimeydan.com/gundem/taskopru-koyleri-ilgi-bekliyor-h29694.html; https://mezarlik.kocaeli.bel.tr/

Ayşegül YILMAZ