Osmanlı Döneminde Yabancı Bir Şirket
Sanayi devrimi sonrası özellikle İngiltere ve daha sonra diğer Avrupa devletleri için Osmanlı yeni sanayi ürünlerini satacakları pazar ve sanayi ürünlerini üretmek için hammadde kaynağı olarak görülmeye başlandı. İngilizler dünyanın pazarlaştırılması için Osmanlılar ile Balta Limanı, Çinliler ile Nanking antlaşması imzalayarak kendi ürünlerinin kolayca Osmanlı ve Çin gibi ülkelere girmesini sağladılar. Hammadde ihtiyacını ise İzmit Orman Şirketi örneğinde olduğu gibi imtiyazlar elde ederek sağladılar.
28 Eylül 1865 tarihinde Londra’da kurulan İzmit Orman Limitet Şirketi’nin toplam 144 maddelik ortaklık protokolü, 33 sayfadan oluşan bir kitapçıktır. Şirketin merkez ofisi İngiltere’dedir. Şirket, sultanın özel izniyle İzmit ormanlarını kesme, işletme hakkını elde etmiştir.
Osmanlı arşivinde konu ile ilgili belgelerde imtiyazın nasıl sağlandığı ortaya çıkmaktadır. İngilizler gemi yapımında kullanmak üzere kereste ihtiyacını Osmanlı ormanlarından karşılamak için müracaatta bulundular. Osmanlı yetkilileri kesilen ağaçların yerine yenisinin dikilmediği, orman yollarının kötü olduğu, nakliyeye elverişli olmadığını ileri sürerek ayak diremişlerse de İngiliz elçisi Henry Bulwer’in baskılarına daha fazla direnememişlerdir. Zira, siyasi ve ekonomik baskılara karşı koyamayacaklarını belirterek elçi ile anlaşmak durumunda kalmışlardır. Söz konusu elçi Bulwer ise Londra’ya gönderdiği bir raporda Osmanlı sultanı Abdülaziz’i avucunun içine aldığı ve ona istediği her şeyi yaptırabileceğini yazmıştır. İngiliz elçisi sultandan orman işletme imtiyazı almakla yetinmedi. Israrla Osmanlı sultanını Avrupa’ya seyahat yapmaya zorladı. Sultan ısrarlara dayanamayıp Avrupa seyahatine çıktı. İngilizler Avrupa seyahati esnasında sultanı yakından takip ettiler. Özellikle sultanın Paris sergisinde gemilerle ve donanmayla yakından ilgilenmesini rapor ettiler. Eğer sultan İngiltere’ye geldiğinde donanma bir gösteri düzenlerse sultanın çok hoşuna gideceğini gemi satın alacağını rapor ettiler.
Sultan İngiltere’ye geldiğinde 26 Temmuz 1867’de Postmount’ta İngiliz donanması sultana özel bir gösteri yaptı ve sultan bu gösteriden son derece etkilendi, söylendiği gibi donanma için İngilizlere gemi sipariş etti. İngilizler siyasi ve ekonomik baskılarla, İzmit ormanlarından elde ettikleri keresteden yaptıkları gemileri şimdi Osmanlı’ya satarak emperyalizmin ne denli kuşatıcı olduğunu gösteriyorlardı. İzmit Orman İşletme Şirketi’nin ortaklık protokolü, İngilizlerin bu işi ne denli ciddiye aldıklarını ve ne denli ciddi yaptıklarını göstermektedir. Protokole dönersek, şirket İzmit ormanlarından elde ettiği keresteyi Adapazarı’ndaki doğrama fabrikalarında işlemeyi, ya kiralamayı ya da satın almayı, bunlar olmaz ise fabrika kurmayı öngörmektedir. İzmit dışında zaman içinde başka toprakları satın alarak, ya da kiralayarak ele geçirmek kararlaştırılmıştır. İngilizlerin özellikle Batı Anadolu’da satın aldığı toprağın 2.400.000 ile
2.800.000 dönüm arasında olduğu tahmin edilmektedir. Buna Rum, Ermeni ve Yahudilerin eline geçen topraklar da eklenince toplam 5 ile 6 milyon dönüm arasında toprak el değiştirmiştir. Topraklarının el değiştirmesinin en önemli sonuçlarından biri Batı Anadolu’daki demografik yapının değişmesidir. İngilizler Batı Anadolu’daki tarım ürünlerini Avrupa’ya taşırken artan tarım ürünleri ihtiyacını karşılamak için Adalardan Rumları Batı Anadolu’ya getirmiş ve kısa zamanda Rumların nüfusu bölgede olağanüstü artmıştır.
İzmit Orman Şirketi İzmit’te yetişmekte olan ceviz, meşe, akağaç, porsuk ağacı, çınar, kestane gibi ağaçlarını kâr amaçlı kesimini hedeflemekte, işlenmiş bu ağaçların mobilya üretimi, satışı ve ithalatını amaçlamaktadır. Şirketin gerekli olan bina, depo ve iskele için varsa kiralama, satın alma, yoksa yapma, taşıma için gerekli gemilerin satın alınması ya da inşa edilmesi yoluna gitmesi kararlaştırıldı. Şirketin en düşük sermayesi 160.000 pound ve 10’ar poundluk 16 bin hisseye bölünmüştü. Şirketin yönetimi çok ayrıntılı bir şekilde belirlenmişti. Türkiye’de ticaret yapmak, fabrika açmak, maden işletmek gibi amaçlarla 1850-1913 tarihleri arasında Londra’da kurulmuş, sermayeleri
10.000 ile 1.000.000 sterlin arasında değişen 166’ya yakın şirket bulunmaktadır. İngiltere’nin İstanbul büyükelçisi Lord Statford de Redclife’in 16 Kasım 1858’de İzmir-Aydın demiryolu temel atma töreninde yaptığı konuşma İngilizlerin Osmanlı ormanlarını işletme imtiyazını nasıl aldıklarını göstermektedir. Redclife konuşmasında “Hepimizin bildiği gibi Türkiye’nin yeniden canlandırılmasında Avrupa’nın her zamankinden daha çok çıkarı vardır. Batı uygarlığı Levant kapılarına geldi dayandı. Şimdiye kadar geçmeyi pek başaramadığımız bu kapılar ardına kadar açılmazsa kendi çıkarlarımız doğrultusunda, zor kullanarak bu kapıları açacak ve isteklerimizi kabul ettirecek güce,hatta daha fazlasına sahip olduğumuzu herkesin bilmesini isterim”. 1870’lerin sonuna doğru Osmanlı, İngiltere’nin politik ve ekonomik denetimi altına girdi. Osmanlı devlet adamları arasında Osmanlı Devleti’nin çıkarlarını gerektiği gibi koruyabilmesi için İngiltere, devlet sırları dahil her şeyi bilmek zorundadır anlayışı hâkim hâle geldi. Londra’da kurulan İzmit Orman Şirketi üzerinden İngilizlerin Osmanlı’yı nasıl yarı sömürge hâline getirdikleri yeni çalışmalarla daha belirginleşecektir.
KAYNAKÇA
Serdar Sarısır, Demografik Oyun, IQ Yayınları, İstanbul 2006; Mübahat S. Kütükoğlu, Osmanlı –İngiliz İktiadi Münasebetleri, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yay. Ankara 1974; Orhan Kurmuş, Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi, Savaş Yay. Ankara 1982; Arşiv İngiliz: PRO 30/22/89; RRO.FO. 78/2010; PRO 30/22/89; Arşiv Osmanlı: BOA,A.AMD. 92/58.
İbrahim ŞİRİN