İzmit, antik tarihi açısından önemli bir yerleşim yeri olmuştur. İzmit mezarlıkları hakkında kaynak olarak arkeolojik ve tarihi araştırmalar mevcuttur. Bununla birlikte, özellikle XV. yüzyıllardan itibaren kente gelen oryantalist seyyahların, jeolog ve arkeologların izlenimleri önemlidir. Özellikle antik mezarlarla ilgili bilgilere bu anlatılarda yer verilmiştir. Müslüman nüfusun yanında Hıristiyan Rum, Ermeni ve Yahudileri içine alan kentin mezarlıkları da bu demografik yapıya göre şekillenmiştir. Kent sakinleri açısından mezarlıkların önemli bir işlevi vardır. Antik çağlardan günümüze dek İzmit’te yaşayan farklı din ve kültürlerdeki toplumların ölüm ve sonraki hayata olan bakışları mezarlık yapıları ve yazıtlarından anlaşılabilir. Roma krallarının yazıtlarında yaşama ve kendilerine övgü öne çıkarken, Osmanlı mezarlarında yazıtlar daha nasihatçi ve şiirseldir. Mezar taşları ise süslü ve oymalıdır. Mezarın şekli ve yazıtları ölen kişinin kadın ya da erkek olmasına, dünyadaki konumuna göre değişmektedir. Osmanlı toplumu için ölüm, yaşam algısı ile bağıntılıdır. Ölüm ebedi ikametgâh olarak görülür. Mezarlıklar, ölüm ve ölenlere saygı duyulan kutsal yerlerdir, oradan hiçbir şey alınmaz, mezarlık üzerine basılmaz, ağaçları kesilmez. Mezarlığa sarhoşların, satıcıların ve velisi olmayan çocukların girmesi yasaktır. Mezarlıklarda çiçek, ağaç dikilir ve sulanır. Bu gelenek, ağaçların yatan kişiyi serin tuttuğu ya da dikilen ağaç ve çiçeklerin zikrettiği inanışından kaynaklanır. Nitekim Ghislain de Busbecq, Charles Texier, Xavier Hommaire de Hell gibi seyyahların izlenimlerinde İzmit bölgesinde dikkat çeken ve hayran bırakan, mezarlıkların üzerinde uzanan servi ağaçlarının verdiği ahenktir.

Antik Mezarlar ve Gayrimüslim Mezarlıkları

İzmit’in farklı bölgelerinde köy veya merkezi yerlerde Roma mezar lahitlerine dair buluntular arkeolojik araştırmalarla tespit edilmiş, kentin tepelerine doğru yığma mezarlar (tümülüsler) bulunmuştur. Antik dönemde ilk (nekropol) mezarlıklar kentin doğusunda ve batısındadır. Kent surlarının dışında doğudaki mezarlık Baç Bölgesi’nden başlayarak Bekirdere Mahallesi’ne kadar uzanır. Batıda kalan mezarlık ise Manastır bayırını içine alan mevkideki mezarlıktır. Bu mevkilerde sonradan yapılan inşaat ve yol çalışmalarında çok sayıda Roma dönemine ait mezarlara rastlanmıştır. Osmanlı döneminde gayrimüslim mezarlıklarına bakıldığında ise, Atatürk Spor Salonu mevkisinde bir Ermeni Mezarlığı vardır. Bu mezarlıkta Osmanlı himayesine giren 1705’te ölen Macar Kralı İmre Tökeli gömülmüş, sonradan kemikleri ülkesine taşınmıştır. Cedit Mahallesi, Zeytinlik İnbayırı Sarnıcı’nda ise Yahudi Mezarlığı vardır. Ayrıca İzmit’in farklı bölgelerinde, Çukurbağ, Armaş (Akmeşe), Arızlı, Ali Hocalar, Kısalar köyü, Gündoğdu vb. mahallelerde Rum ve Ermeni mezarları vardır.

Arızlı Yeraltı Mezarları

İzmit’te 1960’larda Zeytinlik mevkisinde ortaya çıkarılmıştır. MS IV. ve V. yüzyıllara ait olan mezar alanında on hypoje vardır.

Şahin Tepesi Nekropolü

Üzeri çam ağaçlarıyla kaplı olan bu bölgede geç Helenistik ve Roma dönemine ait sanduka mezarlara rastlanmıştır.

Kanlıbağ Tümülüsü

Kadıköy Mahallesi, Kanlıbağ mevkisinde bir temel kazısı sırasında 1967 yılında bulunan ve Fıratlı tarafından Helenistik dönemden MS 2.yüzyıla kadar kullanıldığı belirlenen mezar binası antik Nikomedia/ İzmit kentinin doğu nekropolü içindedir.

Aytepe Tümülüsü

1986 yılında, İzmitUmuttepe yolu üzerinde ortaya çıkarılan tümülüstür. Tümülüsün üzerindeki arsa şahsa ait bir yapıdır. Geç Helenistik, erken Roma dönemine ait kral mezar odaları olan tümülüsler, Dramos Helenistik mimari özelliklerine sahiptir.

Üç Tepeler Tümülüsü

İzmit’te, Üç Tepeler mevkisinde bulunan tümülüstür. 1994 yılında yapılan kazı çalışmasında ortaya çıkarılmıştır. Köy alanında eski İstanbul yolunda altı tümülüs bulunmuştur. Kral odaları olduğu düşünülen tümülüs, Dramos Helenistik mimari özelliklerine sahiptir.

Bağlar Sokak Roma Mezarı

İzmit’te Bağlar Sokak’ta Asri Mezarlık mevkisinde bulunan mezar Dramoslu dikdörtgen yapıdadır. Üst kısmında su deposu olan mezarın iç kısmında Grekçe yazılı Roma dönemine ait üç lahit vardır.

Yenidoğan Yeraltı Mezar Odaları

Yenidoğan Mahallesi’ndeki iki viyadük arasında kalan tepe üzerinde geç Bizans dönemine ait mezarlık alanının güneyinde MS V. ve VI. yüzyıllara ait hypoje mezar odalarına rastlanmış bölge sit alanı olarak koruma altına alınmıştır.

Yenidoğan Gültepe Nekropolü

İzmit merkezine yaklaşık 2 km mesafede Gültepe Mahallesi, eski İstanbul yolu üzerinde ve TEM otoyolu kenarındadır. Antik çağ nekropolü ile Bizans dönemine ait kutsal yapı kalıntısı, karayollarının yaptığı yol çalışmasında ortaya çıkmıştır.

İsu Nekropol Alanı

2017 yılında İzmit’te Serdar Mahallesi, Seka Park mevkilerinde beş adet insitu lahit bulundu. Kocaeli Müzesi Müdürlüğü’nce yerinde başlatılan çalışmalara göre lahitlerden dördü yazıtlıdır. İkisinin kral mezarları olduğu tespit edilen yazıtların tarihleri MÖ I. ve II. yüzyıllar, MS 212’den sonrasına aittir.

Türk Mezarlıkları

Osmanlı dönemi ve Cumhuriyet’in ilk yıllarında İzmit’teki mezarlıklar kent dışında ya da içinde bulunurdu. Ayrıca 1919 yılında alınan heyet kararı ile İzmit’teki Fransızlara ait yapılardan Ermeni Katoliklerine ait mezarlıklar Osmanlı Devleti’ne devredildi. İzmit’in en eski mezarlığı olarak bilinen mezarlık Bağçeşme (Eski Mezarlık) Mezarlığı’dır. Bağçeşme mevkisinde olan bu mezarlık alanında, 1483 yılında İzmit livası emiri İbrahim Bey tarafından yapılan namazgâh vardır. 1921 yılında İzmit’in kurtuluşunda direnen elli yedi kahraman bu alana defnedilerek, mezarlığa Şehitlik adı verilmiştir. İzmit için Bağçeşme Mezarlığı önemlidir. Zira tarihi bir işlevi vardır, birçok önemli zat burada gömülüdür.

İzmit’te Osmanlı dönemindeki Bağçeşme’den başka tespit edilen mezarlıklar Narlık, Tepecik, Gazi Baba, Orta Hamam ve Çoruhlu mezarlıklarıdır. Ayrıca Oğuz İş Merkezi ve Cumhuriyet Parkı çevresi de mezarlık alanıydı. 1931 yılında Bakanlar Kurulu tarafından alınan karar kapsamında, İzmit’te kent içindeki mezarlıklar, şehir dışındaki mezarlıklara nakledildi. İzmit’teki bu değişim, 1931-1950 yıllarında belediye başkanı Kemal Öz’ün Alman mimar Hermann Jansen’a, kent mimarisi ile ilgili yaptırdığı planların bir parçası olarak değerlendirilebilir. Zira Cumhuriyet Parkı alanı Jansen’in planındaki gibi park alanına dönüştürülmüştü. Mezarlıklar zamanla yetmediği için yenileri eklenmiş, hemen her semt ya da mahallede ihtiyaca göre bir mezarlık yapılmıştır.

KAYNAKÇA

Ahmet Nezih Galitekin, Tarihte İzmit ve İzmit Tarihinde Bir Eşraf Ailesi Soydanlar, Seçil Yay., İstanbul, 2011, s. 141; Annuuire Oriantel du Commerce de I’ndustrie de I’administration et de la magistrature, Edtr: Raphael C. Cervati, Cervati Press, 1894, s. 829; Avni Öztüre, Nicomedia Yöresindeki Yeni Bulgularla İzmit Tarihi, Avni Öztüre Yay., İstanbul, 1981, s. XI-XXIX, 203; Bilal Tunç, Demokrat Parti Dönemi’nde Kocaeli 1950-1960, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Danş: Enis, Şahin Sakarya Üniversitesi Tarih Anabilim Dalı, Sakarya, 2016,, s. 122-125; Charles Texier, Küçük Asya Coğrafyası Tarihi ve Arkeolojisi,C. I, Çev. Ali Suat, Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı, Ankara, 2002, s. 107, 109, 116; Engin Ürkmez, İzmit’te Eski Türk Eserleri, KBB, Kültür Yay., Kocaeli, 2007, s. 27, 194-196, 198; Fahri Maden, “Keçeci Baba Ocağı”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırmaları Dergisi, 2014, 0/71, s. 147-169; Feyzullah Yavuz Ulugün, Seyahatnamelerde Kocaeli ve Çevresi, İzmit Rotary Kulübü Yay., Kocaeli, 2008, s. 180, 187, 192-194, 197, 273; Feyzullah Yavuz Ulugün, “Tarih Boyunca İzmit Mezarlıkları”, Osman Nuri Cebe, İzmit Mezar Kitabeleri, İzmit Rotary Kulübü Yay., Kocaeli, 2016, s. 141-176; Hilmi Ziya Ülken, Türk Tefekkür Tarihi, YKY., İstanbul, 2014, s. 307; Hüseyin Sami Öztürk, Ezgi Demirhan Öztürk, “Nikomedeia’dan Yeni Yeni Yazıtlar”, Orhan Gazi ve Kocaeli Tarih-Kültürü Sempozyumu V., 9-11 Mart 2018, Kocaeli, Sempozyum Bildirileri, s. 135-136; İbrahim Şirin, “Batılı Seyyahların İzleniminde Sufiler”, Sufi Araştırmaları, Sayı: 5, s. 21-45; Süheyl Ünver’in Defter ve Dosyalarında Kocaeli, Yay. Haz. Ahmet Nezih Galitekin, KBB Yay., İstanbul, 2010,s. 219; James Baillie Fraser, A Winter’s Journey (Tatar), from Constantinapol to Tahran, With Traves Through Varios Parts of Persia V, C. I, London, 1838, s. 182-184; Kocaeli Kültür Envanteri, KBB., Kültür Yay., Kocaeli, 2011, s. 76-89; Kocaeli İl Yıllığı, 1967, s. 166; Mehmet Kaya, “XIX. Yüzyılda İzmit (Kocaili) Sancağı’nın Demografik Durumu ve İskan Siyaseti”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, 26/41, 2007, s. 59-81; Nezih Fıratlı, İzmit Tarihi ve Eski Eserleri Rehberi, İstanbul, 1959, s. 21; Nihat Durak, “Fevziye Camii”, Kocaeli Dokümantasyon Merkezi’nden Haberler, Aralık, 1999, Sayı: 31-32, s. 5; Ogier Ghislain de Busbecq, Kanuni Dönemi’nde Avrupalı Bir Elçinin Gözlemleri, (1555-1560), Çev. Derin Türkömer, İş Bankası Yay., İstanbul, 2005, s. 46; Rıfat Yüce, Kocaeli Tarih ve Rehberi, Haz. Atilla Oral, Demkar Yay., 2007, s. 545; Vedat Turgut, “Orhan Gazi ve Dönemi Vakıfları”, Uluslararası Orhan Gazi ve Kocaeli Tarihi Kültürü Sempozyumu V, 9-11 Mart 2018, Kocaeli, Bildiri Kitabı, KBB., Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Yay., 2019, Kocaeli, s. 391-472; https://kocaelikitabeleri.wordpress. com/category/huseyin-pasa-camii-haziresi-20/; https://kocaelikitabeleri.wordpress. com/category/yeni-cuma-pertev-pasa-camii-haziresi-3/; https://www.kocaelidebugun.com/tag/izmit-numaniye-tekkesi; https://www.kocaeligazetesi.com.tr/haber/1379297/bayraktar-koyunde-hidirellez-coskusu; https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/kocaeli/gezilecekyer/uc-tepeler-tumulusu---zmit; https://www.milliyet.com.tr/yerel-haberler/kocaeli/uzun-hasan-turbesi-icin-proje-hazirlaniyor-10434080; https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/2.3.11410.pdf; https://nisanyanmap. com/?y=&t=%C4%B0zmit&u=1&ua=0; http://www.kocaelimeydan.com/gundem/taskopru-koyleri-ilgi-bekliyor-h29694.html; https://mezarlik.kocaeli.bel.tr/

Ayşegül YILMAZ