1895 Yılında İzmit’te Açılan İlk Kız Rüşdiye Mektebi

16 Ağustos 1895 tarihinde çıkan irade-i seniye ile açılmasına karar verilen İzmit Kız Rüşdiye Mektebi’ne maarif bütçesinden yıllık 11060 kuruş karşılık tahsis edildi. Tahsisatının 500 kuruşu çeşitli masraflara, 10560 kuruşu muallim maaşlarına ayrıldı. Ekim 1895 tarihinde muallime-i ûlâlığa Darülmuallimat mezunu Remziye Hanım 500 kuruş maaşla atandı. Muallime-i saniyeliğe Maarif Meclisi’nin 31 Ekim 1895 tarihli kararıyla Yatılı Kız Sanayi Mektebin’den mezun Seher Hanım 300 kuruş maaşla tayin edildi. Mektebe Mehmet Ağa bevvap atandı. Her üçü Kasım 1895 tarihinde işe başladı. Remziye Hanım, Aralık 1896 tarihinde sihir yaptırmakla meşgul olduğu gerekçesiyle Maarif Nezareti’ne ahali tarafından şikâyet edildi. İzmit İdadi Mektebi Müdürlüğü 12 Aralık 1896 tarihinde Maarif Nezareti’ne iddiaların doğru olduğunu bildirdi. Maarif Nezareti’nden gereğinin yapılmasını istedi. Seher Hanım’la da anlaşmazlığa düşen Remziye Hanım, Nisan 1897 tarihinde Manastır Kız Rüşdiye Mektebi muallime-i ûlâlığına atandı. Aynı zamanda ahali Seher Hanım aleyhinde muhtelif isnatlarda bulunarak değiştirilmesini istedi. Ancak Seher Hanım, hakkında daha önce yapılan şikâyet sebebiyle Mart 1897 tarihinde azledilmişti. Muallime-i saniyeliğe Zeliha Samiye Hanım atandı. Remziye Hanım’ın yerine muallime-i ûlâlığa Nisan 1897 tarihinde Beşiktaş Kız Rüşdiye Mektebi muallime-i saniyesi Bedriye Hanım 500 kuruş maaşla terfien tayin edildi.

Zeliha Samiye Hanım’ın İstanbul Kız Sanayi Mektebi muallimeliğine atanması üzerine muallime-i sânîyeliğe Kız Sanayi Mektebi muallime muaveneliği de yapan Nuriye Hanım, Ocak 1898 tarihinde 300 kuruş maaşla atandı. İzmit İdadi Mektebi Müdürlüğü 8 Mart 1899 tarihinde Maarif Nezareti’ne muallime-i ûlâ Bedriye Hanım ile geçinemeyen Nuriye Hanım’ın başka yere tayin edilmesi gerektiğini bildirdi. Maarif Meclisi Nuriye Hanım’ın 500 kuruş maaşla Samsun Kız Rüşdiye Mektebi muallime-i saniyeliğine naklen atanmasına karar verdi. Maarif Nezareti 23 Mayıs 1899 tarihinde İzmit İdadi Mektebi Müdürlüğü’ne ve Trabzon vilayetine bilgi verdi. Nuriye Hanım Samsun’da görevine başlamadığı için 9 Eylül 1899 tarihli Maarif Meclisi kararı ve 500 kuruş maaşla nakış muallimeliğini ilaveten yapmak şartıyla Şam Kız Rüşdiye Mektebi muallime-i saniyeliğine atandı. Maarif Meclisi’nin 15 Haziran 1899 tarihli kararıyla mektep muallime-i saniyeliğine Darümuallimat tasdiknamesini haiz Huriye Cemile Hanım 300 kuruş maaşla tayin edildi. Huriye Cemile Hanım 1900 yılında İzmit Rüsumat memurlarından biriyle evlendi. Hakkında ahlaki zaafiyetine dair ciddi isnatlarda bulunularak şikâyetler yapıldı. Bu sebeple Kasım 1904 tarihinde istifa etmek zorunda kaldı. 6 Kasım 1904 tarihinde görevinden ayrıldı. Maarif Meclisi’nin 3 Aralık 1905 tarihli kararı ile Koçana Kız İbtidâî Mektebi muallime-i ûlâlığına 400 kuruş maaşla atandı. Huriye Cemile Hanım’ın yerine Mart 1905 tarihinde Yatılı Kız Sanayi Mektebi’nden aliyyülâlâ derecede şehadetname ile mezun Ümmügülsüm Hanım 200 kuruş maaşla tayin edildi. Ümmügülsüm Hanım 6 Haziran 1905 tarihinde görevine başlayabildi. Evli olan İzmit İdadi Mektebi Türkçe muallimi Ali Rıza Efendi ile evlendi. 14 Şubat 1909 tarihinden itibaren hamileliği sebebiyle dört ay izin aldı. 17 Temmuz 1909 tarihli Liva Maarif Komisyonu kararıyla görevinden azledildi. Yerine Darülmuallimat mezunu Şahver Hanım 400 kuruş maaş ve 2 Ağustos 1909 tarihli nezaret emriyle atandı. Bu arada muallime-i saniyeliğe Fatıma Hanım 100 kuruş maaşla vekâlet etti. Şahver Hanım 3 Ağustos 1909 tarihinde görevine başladı. Şahver Hanım’ın 1914 yılı başında mektepte muallime-i ûlâlığa terfien tayini üzerine yerine Behiyye Hanım atandı.

Ancak memuriyetine gitmemesi sebebiyle 25 Şubat 1914 tarihinde İzmit Livası Tedrisât-ı İbtidâiye Meclisi muallime-i saniyeliğe Yatılı Darülmuallimat’dan aliyyülâlâ derecede şehadetname ile mezun Kamile Sadiye Hanım’ı 400 kuruş maaşla tayin etti. Sonraki yıllarda muallime-i ûlâlığa terfi eden Kamile Sadiye Hanım 1919 yılında İzmit Sultanisi muallimlerinden İsmail Efendi ile evlendi. 19 Temmuz 1919 tarihinde mektepteki görevine devam etmekteydi.

Muallime-i saniye Nuriye Hanım, muallime-i ûlâ Bedriye Hanım’ı İzmit İdadi Mektebi Müdürlüğü’ne şikâyet etti. Bedriye Hanım da Nuriye Hanım’ı şikâyet etti. İzmit İdadi Mektebi Müdürlüğü 29 Nisan 1899 tarihinde Maarif Nezareti’ne aralarındaki anlaşmazlığı bildirdi. Bu sebeple Maarif Meclisi 17 Kasım 1900 tarihinde muallime-i ûlâ Bedriye Hanım ile Bafra Kız Rüşdiye Mektebi muallime-i ûlâsı İsmet Ülfet Hanım’ın becayişlerine karar verdi. Zira İsmet Ülfet Hanım 3 Ekim 1900 tarihinde Maarif Nezareti’ne takdim ettiği arzuhal ile İstanbul veya İstanbul’a yakın bir yere tayinini istemişti. Hakkında Hamamcızade Hacı Osman Efendi asılsız iddialarda bulunarak Trabzon Maarif Müdürlüğü’ne şikâyette bulunmuştu. İsmet Ülfet Hanım da Bafra Bidâaet Mahkemesi Başkanlığı’na Hacı Osman Efendi hakkında istidaname vermişti. Becayişte bu durumu da dikkate alındı. Meslekiyetersizliğine ve ihtiyarlığına dair yapılan şikâyetler sebebiyle İsmet Ülfet Hanım 1904 yılı sonunda istifa etmek zorunda kaldığından muallime-i ûlâlığa 29 Aralık 1904 tarihli Maarif Meclisi kararı ve 5 Mart 1905 tarihli nezaret emriyle Darülmuallimat’tan aliyyülâlâ derece ile mezun ve 1889 doğumlu Havva Şaziye Hanım 400 kuruş maaşla atandı. Bu arada muallime-i ûlâlığa yaklaşık üç ay süreyle Nazire Hanım vekâlet etti. İzmit Maarif Müdürlüğü Nazire Hanım’ın muallime-i ûlâlığa asaleten atanmasını Maarif Nezareti’ne teklif etti. Usul gereği muallime-i ûlâlar Darülmuallimat mezunlarından atandığı için teklif uygun bulunmadı. 18 Mart 1905 tarihinde görevine başlayan ve 1907 yılında babasını kaybeden Havva Şaziye Hanım 1914 yılı başında Mirgün Kız Rüşdiye Mektebi muallime-i saliseliğine atandı. Yerine Darülmuallimat mezunu olup mektepte muallime-i saniye olarak görev yapmakta olan Şahver Hanım kıdem ve ehliyeti dikkate alınarak terfien 500 kuruş maaşla tayin edildi. Şahver Hanım 5 Ocak 1914 tarihinde mektepte muallime-i ûlâ olarak görevine başladı.

Mektebe Maarif Meclisi’nin 25 Kasım 1907 tarihli kararı ile bir de muallime-i ûlâ muavenesi atandı. Görevi muallimelere yardım etmek olan muâveneliğe 60 kuruş maaşla Darülmuallimat mezunu olan Şahver Hanım asaleten tayin edildi. Şahver Hanım 15 Eylül 1907 tarihinde görevine vekâleten başladı.

Mektebe Fatıma Zehra Fevziye Hanım 25 Şubat 1911 tarihli nezaret emri ve 300 kuruş maaşla biçki, dikiş ve nakış muallimesi atandı. Fatıma Zehra Fevziye Hanım 4 Mart 1911 tarihinde görevine başladı. Mektepte Mart 1914 tarihinde maarifin önemi ve kutsallığı hakkında hanımlara konferans verildi. Konferans sonrasında Fatıma Zehra Fevziye Hanım’ın müzayedeye çıkardığı gayet kıymetli bir yastık 700 kuruşa satıldı. Fatıma Zehra Fevziye Hanım 700 kuruş ile mektebin ihtiyacı olan singer dikiş makinesini satın aldı. Böylece mektebin bir eksiğini giderdi.

Mektep açıldığında Kasım 1895 tarihinde atanan ilk bevvap Mehmet Ağa idi. Ağustos 1902 tarihinde bevvap 80 kuruş maaşla Mustafa Ağa, Haziran 1908 tarihinde Salim Ağa, 13 Temmuz 1909 tarihinde 70 kuruş maaşla Mehmet Ağa idi. 14 Şubat 1910 tarihinde 100 kuruş maaşla bevvaplık görevine başlayan Veyis Ağa Ocak 1912 tarihi itibarıyla görevine devam etmekteydi.

Mektepte 1899 yılında 95, 1900 yılında 99, 1901 yılında 97, 1902 yılında 100, 1904 yılında 114 öğrenci vardı. 1905 yılı yılsonu imtihanında ihtiyat sınıfında 54, birinci sınıfta 14, ikinci sınıfta 17, üçüncü sınıfta 5, dördüncü sınıfta 4, beşinci sınıfta 3 ve altıncı sınıfta 1 öğrenci vardı. 1908 yılı yılsonu imtihanında ihtiyat sınıfında 33, birinci sınıfta 18, ikinci sınıfta 25, üçüncü sınıfta 19, dördüncü sınıfta 8, beşinci sınıfta 6, altıncı sınıfta 1 talebe bulunuyordu. 1910 yılı yılsonu imtihanında ihtiyat sınıfında 39, birinci sınıfta 25, ikinci sınıfta 19, üçüncü sınıfta 13, dördüncü sınıfta 12, beşinci sınıfta 10, altıncı sınıfta 5 öğrenci vardı. Mektepte 1912 yılı yılsonu sınavında ihtiyat sınıfında 46, birinci sınıfta 16, ikinci sınıfta 16, üçüncü sınıfta 16, dördüncü sınıfta 13, beşinci sınıfta 5, altıncı sınıfta 6 talebe bulunuyordu.

Mektepte 1905 yılında birinci sınıfta Kurân-ı Kerim, Ulum-ı Diniye, Kıraat, İmla, Hesap, Malumat, Nakış, Ahlak, ikinci sınıfta Kurân-ı Kerim, Tecvid, Ulum-ı Diniye, Kıraat, İmla, Hüsn-i Hat, Malumat, Hesap, Nakış, Ahlak, üçüncü sınıfta Kurân-ı Kerim, Ulum-ı Diniye, Kıraat, İmla, Malumat, Hesap, Hüsn-i Hat, Nakış, Ahlak, dördüncü sınıfta Kurân-ı Kerim, Ulum-ı Diniye, Ahlak, Kavaid, Kıraat, İmla, Malumat, Tarih, Coğrafya, Hesap, İdare-i Beytiye, Hüsn-i Hat, Nakış, beşinci sınıfta Kurân-ı Kerim, Ulum-ı Diniye, Ahlak, Arabi, Farisi, Kavaid-i Osmani, Kitabet, Kıraat, Hıfzıssıhha, Malumat, Tarih, Coğrafya, Hesap, İdare-i Beytiye, İmli, Hüsn-i Hat, Nakış, altıncı sınıfta Kurân-ı Kerim, Ulum-ı Diniye, Ahlak, Arabi, Farisi, Kavaid-i Osmani, Kitabet, Kıraat, Hıfzıssıhha, Malumat, Tarih, Coğrafya, Hesap, İdare-i Beytiye, İmla, Hüsn-i Hat ve Nakış dersleri okutuldu.

İdadi Mektebi ile birleştirilen Erkek Rüşdiye Mektebi binasının kullanılması gündeme gelmekle birlikte Kız Rüşdiye Mektebi, Kız İbtidâî Mektebi binasında faaliyete geçti. Zira Erkek Rüşdiye Mektebi binasına yüz kuruş kira bedeli ile Belediye Dairesi taşındı. Maarifin malı olan bina tek katlı ve üç odadan ibaretti. Kabristan arasında ve havaca kötü bir mevkide bulunan bina, Kız Rüşdiye Mektebi olarak kullanılmaya uygun değildi. Mektep binası büyük bir çeşme hazinesi üzerinde, mezarlık içerisinde ahşaptan bir mescit hüviyetindeydi. 1903 yılına gelindiğinde harap hâldeydi. Helası da virane hâlde olduğundan çocukların içine düşmesi muhtemeldi. Öğrenciler kışın soğuk, yazın ve hava kirliliğinden günlerini genelde hasta geçirmekteydi. 14 Temmuz 1902 tarihinde İzmit belediye tabibi talebe mevcudu iki yüze ulaşan mektebi binasının dar ve sağlık koşullarının yetersiz olduğunu gerekçe göstererek tatil ettirdi. Mektebin yeniden inşasına 1902 yılında teşebbüs edildi. İâneten inşası mümkün olmadı. Bütçenin inşaat tertibinde de tahsisat kalmamıştı. Bu sebeple inşaat ertelendi. Bina 1903 yılında eski binanın arkasında bulunan arsada yeniden iki katlı olarak 4737 kuruş sarf edilerek inşa edildi. Eski bina 1202 kuruş sarf edilerek tamir edildi. Yemekhane ve nakışhane olarak kullanıldı. İlk kat Kız İbtidâî Mektebi’ne, ikinci kat Kız Rüşdiye Mektebi’ne tahsis edildi. Binanın resmi açılışı 31 Aralık 1903 tarihinde yapıldı. Mektebin salonuyla tavanı ve bir duvarı çöktüğü için 1909 yılında 1694 kuruş sarf edilerek tamir ettirildi. 1909 yılında mektepteki sobalar ve perdeler ile muallime odası döşemeleri 550 kuruşla yenilendi. 1910 ve 1911 yıllarında yine kabristanlar arasında, güneş ve temiz havadan mahrum kalmaya devam eden, hıfzıssıhhaya uygun olmayan ve dar olan mektep binasının İzmit’in en güzel yerinde yeniden inşası gündeme geldi. Bu sebeple 1910 yılı liva bütçesinde 40000 kuruş tahsisat ayrıldı. Ancak bu teşebbüsün gerçekleşmesi mümkün olmadı. 14 Mayıs 1912 tarihinde mektep 4,5 lira bedel ile kiralanan binaya taşındı. 1913 yılında Kız Rüşdiye Mektebi binası inşa olunmak üzere belediyeden arsa temin edildi. Bu arsaya bitişik iki adet arsayı İzmit mebusu Hafız Rüşdü Efendi 17000 kuruş bedel ile satın alarak maarife bağışladı. Hafız Rüşdü Efendi mektebin inşaat malzemeleri için de 5000 kuruş verdi. Bu hizmetinden dolayı üçüncü rütbeden maarif nişanı ile ödüllendirildi.

Kitap, matbu evrak, harita, yerküre gibi ihtiyaçları Maarif Nezareti tarafından karşılanan mektebin mezunlarından bazıları İstanbul Darülmuallimatı’nda ve İstanbul Yatılı Kız Sanayi Mektebi’nde eğitimlerine devam etme imkânı buldu. 29 Temmuz 1913 tarihi itibarıya İzmit livasındaki tek kız rüşdiye mektebi, İzmit Kız Rüşdiye Mektebi idi.

KAYNAKÇA

Sâlnâmeler: 1898-1899/H.1316 Sâlnâme-i Nezâret-i Maarif-i Umûmiye, Matbaa-ı Âmire, Dârülhilâfetülaliyye, 1316; 1899-1900/ H.1317 Sâlnâme-i Nezâret-i Maarif-i Umûmiye, Matbaa-ı Âmire, Dârülhilâfetüla1iyye, 1317; 1900-1901/H.1318 Sâlnâme-i Nezâret-i Maarif-i Umûmiye, Matbaa-ı Âmire, Dârülhilâfetüla1iyye, 1318; 1901-1902/H.1319 Sâlnâme-i Nezâret-i Maarif-i Umûmiye, Matbaa-ı Âmire, Dârülhilâfetüla1iyye, 1319; 1903-1904/H.1321 Sâlnâme-i Nezâret-i Maarif-i Umûmiye, Asr Matbaası, Dârülhilâfetüla1iyye, 1321; 1310-1334 Yılları İrâdeleri, Maarif: İrâde. Maarif. 3/9 (1313S7), 16 Ağustos 1895/24 S 1313; Maarif Nezareti, Tedrîsât-ı İbtidâiye Belgeleri: MF. İBT. 107/36, 30 Kasım 1901/18 Ş 1319; MF. İBT. 120/74, 9 Haziran 1902/2 Ra 1320; MF. İBT. 124/110, 10 Eylül 1902/6 C 1320; MF. İBT. 125/68, 25 Eylül 1902/21 C 1320; MF. İBT. 134/9, 11 Mayıs 1903/13 S 1321; MF. İBT. 139/54, 5 Kasım 1903/14 Ş 1321; MF. İBT. 143/67, 17 Ocak 1904/28 L 1321; MF. İBT. 153/131, 5 Kasım 1904/26 Ş 1322; MF. İBT. 154/23, 9 Kasım 1904/1 N 1322; MF. İBT. 154/59, 21 Kasım 1904/13 N 1322; MF. İBT. 154/78, 24 Kasım 1904/16 N 1322; MF. İBT. 156/133, 7 Mart 1905/30 Z 1322; MF. İBT. 156/93, 6 Mart 1905/29 Z 1322; MF. İBT. 157/9, 31 Mart 1903/2 M 1321; MF. İBT. 158/41, 27 Mart 1905/20 M 1323; MF. İBT. 162/76, 10 Temmuz 1905/7 Ca 1323; MF. İBT. 169/124, 26 Ekim 1905/26 Ş 1323; MF. İBT. 192/108, 8 Temmuz 1907/27 Ca 1325; MF. İBT. 194/11, 27 Temmuz 1907/16 C 1325; MF. İBT. 197/53, 28 Eylül 1907/20 Ş 1325; MF. İBT. 211/22, 15 Temmuz 1908/15 C 1326; MF. İBT. 216/36, 7 Kasım 1908/12 L 1326; MF. İBT. 245/26, 26 Eylül 1909/11 N 1327; MF. İBT. 250/8, 21 Kasım 1909/8 Za 1327; MF. İBT. 269/29, 21 Nisan 1910/10 R 1328; MF. İBT. 278/26, 30 Haziran 1910/21 C 1328; MF. İBT. 280/99, 24 Temmuz 1910/16 B 1328; MF. İBT. 285/56, 23 Eylül 1910/18 N 1328; MF. İBT. 287/51, 19 Ekim 1910/14 L 1328; MF. İBT. 304/32, 23 Şubat 1911/23 S 1329; MF. İBT. 316/69, 13 Nisan 1911/13 R 1329; MF. İBT. 330/23, 29 Haziran 1911/2 B 1329; MF. İBT. 340/25, 28 Eylül 1911/4 L 1329; MF. İBT. 343/50, 18 Ekim 1911/24 L 1329; MF. İBT. 355/104, 8 Ocak 1912/18 M 1330; MF. İBT. 391/34, 18 Eylül 1912/6 L 1330; MF. İBT. 393/64, 1 Ekim 1912/19 L 1330; MF. İBT. 395/41, 8 Ekim 1912/26 L 1330; MF. İBT. 396/6, 10 Ekim 1912/28 L 1330; MF. İBT. 397/66, 15 Ekim 1912/4 Za 1330; MF. İBT. 408/15, 23 Aralık 1912/13 M 1331; MF. İBT. 441/15, 15 Temmuz 1913/10 Ş 1331; MF. İBT. 445/10, 2 Ağustos 1913/28 Ş 1331; MF. İBT. 478/13, 17 Ocak 1914/19 S 1332; MF. İBT. 489/45, 24 Mart 1914/26 R 1332; MF. İBT. 490/53, 31 Mart 1914/4 Ca 1332; MF. İBT. 501/54, 3 Haziran 1914/9 B 1332; MF. İBT. 57/44, 21 Aralık 1896/16 B 1314; MF. İBT. 59/89, 12 Nisan 1897/10 Za 1314; MF. İBT. 59/95, 12 Nisan 1897/10 Za 1314; MF. İBT. 60/25, 19 Nisan 1897/17 Za 1314; MF. İBT. 60/26, 19 Nisan 1897/17 Za 1314; MF. İBT. 60/32, 21 Nisan 1897/19 Za 1314; MF. İBT. 60/35, 22 Nisan 1897/20 Za 1314; Maarif Nezareti, Mektûbî Kalemi Belgeleri: MF. MKT. 1006/3, 9 Temmuz 1907/28 Ca 1325; MF. MKT. 1038/3, 30 Ocak 1908/26 Z 1325; MF. MKT. 1074/9, 24 Ağustos 1908/26 B 1326; MF. MKT. 1091/10, 11 Ocak 1909/18 Z 1326; MF. MKT. 1100/49, 12 Şubat 1909/21 M 1327; MF. MKT. 1101/17, 14 Şubat 1909/23 M 1327; MF. MKT. 1120/18, 17 Mayıs 1909/26 R 1327; MF. MKT. 1136/2, 7 Temmuz 1909/18 C 1327; MF. MKT. 1141/25, 7 Ekim 1909/22 N 1327; MF. MKT. 1190/66, 11 Ekim 1913/10 Za 1331; MF. MKT. 290/40, 2 Kasım 1895/14 Ca 1313; MF. MKT. 290/48, 2 Kasım 1895/14 Ca 1313; MF. MKT. 293/56, 20 Kasım 1895/2 C 1313; MF. MKT. 293/62, 20 Kasım 1895/2 C 1313; MF. MKT. 298/24, 24 Aralık 1895/7 B 1313; MF. MKT. 327/36, 26 Temmuz 1896/15 S 1314; MF. MKT. 346/8, 31 Aralık 1896/26 B 1314; MF. MKT. 385/14, 5 Şubat 1898/13 N 1315; MF. MKT. 409/52, 6 Ağustos 1898/18 Ra 1316; MF. MKT. 445/3, 17 Nisan 1899/6 Z 1316; MF. MKT. 449/35, 22 Mayıs 1899/11 M 1317; MF. MKT. 449/43, 23 Mayıs 1899/12 M 1317; MF. MKT. 449/44, 23 Mayıs 1899/12 M 1317; MF. MKT. 449/47, 23 Mayıs 1899/12 M 1317; MF. MKT.467/65, 24 Eylül 1899/18 Ca 1317; MF. MKT. 483/18, 29 Aralık 1899/25 Ş 1317; MF. MKT. 489/42, 2 Mart 1900/29 L 1317; MF. MKT. 491/41, 9 Mart 1900/7 Za 1317; MF. MKT. 520/48, 14 Ağustos 1900/17 R 1318; MF. MKT. 527/55, 1 Ekim 1900/6 C 1318; MF. MKT. 539/47, 8 Aralık 1900/15 Ş 1318; MF. MKT. 640/32, 2 Temmuz 1902/25 Ra 1320; MF. MKT. 683/58, 9 Şubat 1903/11 Za 1320; MF. MKT. 689/26, 3 Mart 1903/3 Z 1320; MF. MKT. 692/46, 28 Mart 1903/28 Z 1320; MF. MKT. 712/40, 9 Haziran 1903/13 Ra 1321; MF. MKT. 762/15, 9 Şubat 1904/22 Za 1321; MF. MKT. 815/58, 24 Kasım 1904/16 N 1322; MF. MKT. 825/3, 16 Ocak 1905/10 Za 1322; MF. MKT. 837/1, 18 Mart 1904/1 M 1322; MF. MKT. 840/13, 20 Mart 1905/13 M 1323; MF. MKT. 858/64, 29 Mayıs 1905/24 Ra 1323; MF. MKT. 904/2, 6 Ocak 19066/10 Za1323; MF. MKT. 907/44, 23 Ocak 1906/27 Za 1323; Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Belgeleri: TS. MA. e. 1372/91, 13 Ekim 1902/10 B 1320; TS. MA. e. 1386/67, 13 Şubat 1910/2 S 1328.

Biray ÇAKMAK