İzmit Kasabasında 1885 Yılında Açılan İlk Kız İbtidâî Mektebi

Kız İbtidâî Mektebi 1885 yılında açıldı. Mektebe Ayşe Hanım muallime-i ûlâ tayin edildi. Ayşe Hanım, annesinin vefatını ve İzmit’in havası ile uyum sağlayamamasını gerekçe göstererek Kasım 1887 tarihinde görevinden istifa etti. Yerine Biga Kız İbtidâî Mektebi muallimesi Darülmuallimat’tan âlâ derecede şehadetname alarak mezun olan Halide Hanım 500 kuruş maaşla 12 Mart 1888 tarihinde atandı. Halide Hanım, tahsis edilen maaşında yapılan indirimi gerekçe göstererek 4 Ağustos 1888 tarihinde istifa etti. Yerine İzmit Maarif Komisyonu tarafından 300 kuruş maaşla Nazire Hanım vekâleten atandı. Halide Hanım’ın ilk görev yeri 500 kuruş maaşla atandığı Kale-i Sultaniye Kız Mektebi muallime-i ûlâlığı idi. Bu görevinden istifasını müteakip İzmit Kız İbtidâî Mektebi muallime-i ûlâlığına atandı. 24 Şubat 1889 tarihinde terfien ve naklen Sakız Kız Mektebi muallime-i ûlâlığına 600 kuruş maaşla tayin edildi. Bu görevinden 3 Mart 1890 tarihinde istifa ederek İstanbul’a döndü. Daha sonra eşiyle birlikte Bağdat’a gitti. 200 kuruş maaşla Bağdat Kız Rüşdiye Mektebi nakış muallimeliğine atandı. Burada iki yıl kadar görev yaptıktan sonra azledildi. Halide Hanım’dan sonra muallime-i ûlâlığa tayin edilen Nazire Hanım 30 Mayıs 1886 tarihinde İzmit Kız İbtidâî Mektebi’nden şehadetname alarak aliyyülâlâ derece ile mezun oldu. Babasının ismi Sami idi. Nazire Hanım Darülmuallimat-ı İbtidâî mezunu değildi. Bu sebeple asaleten tayin edilmesi için Maarif Nezareti İmtihan Komisyonu’nda imtihana girerek başarılı olması gerekiyordu. Nazire Hanım mektepte uzun yıllar vekâleten görev yaptı.

Kız İbtidâî Mektebi, Kız Rüşdiye Mektebi ile aynı binada hizmet verdi. Daha doğrusu Kız Rüşdiye Mektebi, Kız İbtidâî Mektebi binasında açıldı. 1903 yılında mektep binası yeniden inşa edildi. Resmi açılışı 31 Aralık 1903 tarihinde yapıldı. İzmit İdadi Mektebi Müdürlüğü 31 Aralık 1903 tarihinde Maarif Nezareti’ne inşası tamamlanan Kız İbtidâî Mektebi ve Kız Rüşdiye Mektebi resmi açılışının 31 Aralık 1903 tarihinde perşembe günü mutasarrıf, memurlar, eşrâf ve ahalinin hazır oldukları hâlde yapıldığını bildirdi. 5 Ocak 1904 tarihinde Mekâtib-i İbtidâîye İdaresi öncelikle mektebin yeniden açılışının gazetelerle ilan edilmesi, daha sonra Kız İbtidâî Mektebi’ne tayin edilen muallime hakkında bilgi verilmesi hususunun İzmit İdadi Mektebi Müdürlüğü’ne bildirilmesi gerektiğini ifade etti. Maarif Nezareti 9 Şubat 1904 tarihinde Matbuat-ı Dahiliye İdaresi’ne mektebin resmi açılışının gazetelerle ilan edilmesi için bilgi verdi. Maarif Nezareti 9 Şubat 1904 tarihinde de İzmit İdadi Mektebi Müdürlüğü’ne, Kız İbtidâî Mektebi’ne atanan muallimenin ismi, menşei, maaş miktarı ve maaşının karşılığı hakkında bilgi verilmesi, muallimenin iffet sahibi olduğuna dair mahalli idare meclisinden alınacak mazbata ile tercüme-i hâl varakasının gönderilmesi gerektiğini bildirdi. İzmit İdâdi Mektebi Müdürlüğü 14 Şubat 1904 tarihinde Maarif Nezareti’ne Kız İbtidâî Mektebi’ndeki öğrencilerin talim ve tedrislerinin Kız Rüşdiye Mektebi’ndeki iki muallime ile idare edilmekte olduğunu, ancak öğrenci sayısının artması sebebiyle Kız İbtidâî Mektebi için ayrıca bir muallimenin tayin edilmesine ve maaşına karşılık bulunmasına Maarif Komisyonu tarafından çalışıldığını bildirdi. Bu sebeple Kız İbtidâî Mektebi bir süre Kız Rüşdiye Mektebi muallimeleri tarafından idare edildi. Yani mektebe müstakil muallime tayin edilmedi. Kız Rüşdiye Mektebi muallime-i ûlâsı ve muallime-i saniyesi Kız İbtidâî Mektebi’ndeki eğitim-öğretimi de idare etti.

Darülmuallimat Müdürlüğü 9 Temmuz 1906 tarihinde Mekâtib-i İbtidâîye İdaresi’ne, boş olan İzmit Kız İbtidâî Mektebi muallime-i ûlâlığını muhassas maaşıyla ehliyetnameli Hâfize Fatma Hanım’ın kabul ettiğini, muvafakatnamesinin gönderildiğini, muallime-i ûlâlığa atanması gerektiğini bildirdi. Hafize Fatma Hanım 9 Temmuz 1906 tarihli muvafakatnâmesinde boş olan İzmit Kız İbtidâî Mektebi muallime-i ûlâlığını muhassas maaşıyla kabul ettiğini, görev yerine gitmekten vazgeçmesi veya muallimelik sıfatına yakışmayacak hâl ve hareketi görülüp azledilmesine karar verilmesi hâlinde başka bir muallimelik talebinde bulunmayacağını taahhüt etti. 14 Temmuz 1906 tarihinde Mekâtib-i İbtidâîye İdaresi, İzmit Kız İbtidâî Mektebi muallime-i ûlâlığına mahallince ödenmek üzere 250 kuruş maaşla muallime tayin edilmesinin İzmit İdadi Mektebi Müdürlüğü’nden bildirildiğini, muallime-i ûlâlığa talip olan Hafize Fatma Hanım’ın muvafakatnamesinin takdim edildiğine dair Darülmuallimat Müdürlüğü’nden tezkire yazıldığını, Hâfize Fatma Hanım’ın hüsn-i hâl sahibi olduğunun anlaşıldığını, maarif nazırı da uygun gördüğü takdirde tayin edilmesinin uygun olduğunu, memuriyetinin tasdik edilmesi için evrakın Maarif Meclisi’ne havale edilmesi gerektiğini belirtti. Maarif Meclisi 30 Temmuz 1906 tarihinde İzmit Kız İbtidâî Mektebi muallime-i ûlâlığına 250 kuruş maaşla Hafize Fatma Hanım’ın atanmasına karar verdi. 6 Ağustos 1906 tarihinde Hafize Fatma Hanım’ın tahlifi Darülmuallimat Müdürlüğü’nde icra edildi. Mekâtib-i İbtidâîye İdaresi’nde 6 Ağustos 1906 tarihinde, Muhasebe-i Maarif-i Umumiye’de 11 Ağustos 1906 tarihinde ve Sicil-i Ahval Şubesi’nde 22 Ağustos 1906 tarihinde kayıt işlemleri yapıldı. Maarif Nezareti 28 Ağustos 1906 tarihinde İzmit İdadi Mektebi Müdürlüğü’ne bilgi verdi. Hafize Fatma Hanım’ın görevine başlama tarihi ile selefinin görevinden ayrılma tarihinin arz edilmesi gerektiğini bildirdi. Hafize Fatma Hanım kısa süre sonra görevine başladı. 13 Haziran 1908 tarihinde Kız İbtidâî Mektebi muallime-i ûlâsı olarak görevine devam etmekteydi. Yaklaşık iki yıl mektepte görev yaptı. 14 Ekim 1909 tarihinde muallime-i saniliğine tayin edildiği Samsun Kız Rüşdiye Mektebi’nde göreve başladı.

17 Ocak 1909 tarihinde İzmit Kız Rüşdiye Mektebi muallime-i ûlâ muavenesi Şahver Hanım Maarif Nezareti’ne takdim ettiği arzuhalde İzmit Kız Rüşdiye Mektebi ile Darülmuallimat’ta tahsilini tamamladığını, mezunu bulunduğu İzmit Kız Rüşdiye Mektebi muallime-i ûlâsına muavene sıfatıyla ve üç mecidiye maaşla bir buçuk yıldan beri hizmet etmekte olduğunu, talebenin artması sebebiyle daha sonra tedris ücretinden ödenmek şartıyla 250 kuruş maaşla ve nezâret emri ile Kız İbtidâî Mektebi muallime-i ûlâlığına tayin olunan kişinin mazeret ileri sürerek istifa ettiğini, yerine hariçten birinin tayin edilmesine karar verildiğini işittiğini, ilgili muallimeliğe atanmak istediğini belirtti. 3 Şubat 1909 tarihinde Mekâtib-i İbtidâîye İdaresi, ilgili muallimeliğe muhassas 250 kuruşluk maaşın tedrîs ücretinden karşılanmakta olduğunu, muallimeliğin boş bulunduğunu, daha önce Kız İbtidâî Mektebi’nde muallime istihdamına gerek duyulmadığını, Kız Rüşdiye Mektebi muallimeleriyle idâresinin mümkün olduğuna dair bilgi verildiğini, bu sebeple Kız İbtidâî Mektebi muallime-i ûlâlığının açığa çıkarıldığını, daha sonra Kız İbtidâî Mektebi’ne muallime-i ûlâ tayin edilmesine gerek duyulduğunu, Şahver Hanım’ın hizmetinin bilindiğini, muallime-i ûlâlık ehliyetnamesine sahip olması halinde maaşı yine tedrîs ücretinden ödenmek üzere intihap edilerek bilgi verilmesi hususunun İzmit İdadi Mektebi Müdürlüğü’ne bildirilmesi gerektiğini ifade etti. Maarif Nezareti 13 Şubat 1909 tarihinde İzmit İdadi Mektebi Müdürlüğü’ne bilgi verdi.

Kız İbtidâî Mektebi muallimeliğine 25 Mart 1913 tarihinde Ferecik Kız İbtidâî Mektebi muallimesi Makbule Hanım naklen atandı.

1916 yılında mektebin sıhhi şartlara uygun ve muntazam bir binası vardı. Mektep ders araç-gereçleri büyük ölçüde mevcuttu. Mektepte el işlerine mahsus bir atölye vardı. Mektepte altı muallime görev yapmaktaydı. Başmuallime/muallime-i ûlâ Sadiye Hanım, muallime-i saniye Güzide Hanım, muallime-i sâlise Kevser Hanım, muallime vekilesi Naciye Hanım idi. Muallimeler görevlerindeki gayret ve iktidarları ile temayüz etmişlerdi. Her biri muktedir ve terfiye şayandı. 1916 yılı itibarıyla talebeler harp sebebiyle genelde mektebe devam etmiyordu. Velileri askere alındıkları için talebelerin çoğu çift sürmekle ve ev işleriyle uğraşmaktaydı.

Kız İbtidâî Mektebi bir sıbyan mektebinde açıldı. Mektep maarifin malı olan arsa üzerindeydi. Üç odadan ve bir kattan ibaretti. Kabristan arasında, havaca vehametiyle müştehir bir mevkide bulunuyordu. Mevcut öğrenciler için fizikî olarak yeterli değildi. 1895 yılında Kız Rüşdiye Mektebi aynı binada faaliyete geçti. Mektep binası, büyük bir çeşme hazinesi üzerinde, mezarlık içerisinde, ahşaptan harap bir mescid niteliğindeydi. 1902 yılına gelindiğinde son derece harap bir hâldeydi. Helası virane halde olduğu için öğrencilerin içine düşmesi muhtemeldi. Öğrenciler kışın soğuk, yazın mezarlık ve havanın kirliliği sebebiyle günlerini genelde hasta geçirmekteydi. 14 Temmuz 1902 tarihinde İzmit blediye tabibi, talebe mevcudu iki yüze ulaşan mektebi, binasının dar ve sağlık koşullarının yetersiz olduğunu gerekçe göstererek tatil ettirdi. Mektep binasının yeniden inşasına 1902 yılında teşebbüs edildi. Maarif Nezareti’nin talebine rağmen ahaliden yardım toplanarak inşası mümkün olmadı. 1902 yılı bütçesinin inşaat tertibinde tahsisat da yoktu. Bu sebeple inşaat bir sonraki yıla ertelendi. Bina 1903 yılında eski binanın arkasında bulunan arsada yeniden iki katlı olarak 4737 kuruş sarf edilerek emaneten inşa edildi. Eski bina 1202 kuruş sarf edilerek tamir edildi. Eski binanın yemekhane ve nakışhane olarak kullanılmasına karar verildi. İlk kat Kız İbtidâî Mektebi’ne, ikinci kat Kız Rüşdiye Mektebi’ne tahsis edildi. Binanın resmi açılışı 31 Aralık 1903 tarihinde yapıldı. Açılışa mutasarrıf, memurlar, eşraf ve ahali katıldı. İzmit İdadi Mektebi Müdürlüğü Maarif Nezareti’ne bilgi verdi. 5 Ocak 1904 tarihinde Mekâtib-i İbtidâîye İdaresi, 17 Ocak 1904 tarihinde Mekâtib-i Rüşdiye İdaresi resmi açılışın gazetelerle ilan edilmesi gerektiğini ifade etti. Maarif Nezareti 9 Şubat 1904 tarihinde Matbuat-ı Dahiliye İdaresi’ne gereğini bildirdi. Salonuyla tavanı ve bir duvarı çöktüğü için mektep binası 1909 yılında 1694 kuruş sarf edilerek tamir edildi. 1909 yılında mektepteki sobalar, perdeler ile muallime odası döşemeleri 550 kuruş sarf edilerek yenilendi. 1910, 1911 ve 1912 yıllarında kabristânlar arasında, güneş ve temiz havadan mahrum, hıfzıssıhhaya uygun olmayan ve dar olan mektep binasının İzmit’in en güzel yerinde yeniden inşası gündemde kaldı. Bu sebeple 1910 yılı liva bütçesinde 40000 kuruş tahsisat ayrıldı. Ancak teşebbüs gerçekleşmedi. 14 Mayıs 1912 tarihinde mektep, binası iskâna müsait olmadığı için 4,5 lira bedel ile kiralanan başka bir binaya taşındı. Gerekçeler yine benzerdi. Mektep binası hem yetersizdi hem de sağlık şartlarına uygun değildi. 1913 yılında yeni bina inşası için belediyeden arsa tahsis edildi. Bu arsaya bitişik iki arsayı İzmit mebusu Hafız Rüşdü Efendi 17000 kuruş bedelle satın alarak maarife bağışladı. Hâfız Rüşdü Efendi mektebin inşaat malzemesi için de 5000 kuruş verdi.

1892 yılında İzmit Maarif Komisyonu, Kız İbtidâî Mektebi öğrencileri tarafından yapılan 400 parçaya yakın elişi eşyanın her birine birer numara verilmek suretiyle onar kuruştan piyangoya konularak memurlara satılmasına, piyangodan elde edilecek meblağın Maarif Sandığı’na teslim edilmesine karar verdi. İzmit İdadi Mektebi Müdürlüğü 5 Ocak 1892 tarihinde gerekli iznin verilmesini Maarif Nezareti’ne arz etti. Evrakın havale edildiği Maarif Meclisi 25 Şubat 1892 tarihinde talebi uygun buldu. Maarif Nezareti 10 Mart 1892 tarihinde İzmit İdadi Mektebi Müdürlüğü’ne bilgi verdi. Benzer bir teşebbüs 1896 yılında tekrar gündeme geldi. Kız İbtidâî Mektebi öğrencileri tarafından yapılan 30-40 parça elişleri terk edilmiş bir hâlde Maarif İdaresi’nde bulunmaktaydı. Malzeme paralarını öğrenci velîleri vermişti. Kütüb ve Risail ve Evrak-ı Saire seyyar müfettişi 8 Ağustos 1896 tarihinde Maarif Nezareti’ne eşyanın İstanbul’a getirtilerek Kız Sanayi Mektebi’deki eşya yanına konulmasının uygun olacağını bildirdi. Maarif Nezareti İzmit Mutasarrıflığı’ndan bilgi istedi. İzmit Mutasarrıflığı 27 Eylül 1896 tarihinde Maarif Nezareti’ne bahse mevzu olan eşyanın önemsiz şeyler olduğunu bildirdi.

Kız İbtidâî Mektebi uzun yıllar Kız Rüşdiye Mektebi ile aynı binada hizmet verdi. Aynı binada 1915 yılında bir de Ana Mektebi açıldı. Mevcut bina 1913 yılında yeniden inşa edildiği için ihtiyaca kâfiydi. 1916 yılında Ana Mektebi başmuallimesi/muallime-i ûlâsı Mebrure Hanım, muallime-i saniyesi Nazmiye Hanım idi.

KAYNAKÇA

Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi Maarif Nezareti, Tedrîsât-ı İbtidâiye Kalemi Belgeleri: MF. İBT; Maarif Nezareti, Mektûbî Kalemi Belgeleri: MF. MKT.; Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Belgeleri: TS. MA. e. 1372/17, 11 Ocak 1888/26 R 1305.

Biray ÇAKMAK