1857 Yılında İzmit’te Açılan İlk Rüşdiye Mektebi

Mektebin açılması 1849 yılında gündeme geldi. Edirne ve Bursa rüşdiye mekteplerinin açılması sürecinde İzmit ahalisi de talepte bulundu. Meclis-i Maarif-i Umumiye 3 Mayıs 1849 tarihinde İzmit’te sıbyan mekteplerinin nitelik ve niceliği, yetmiş-seksen talebe alacak bir dershanesi, bir mektep odası ile hoca odası bulunan münasip mektep olup olmadığı hakkında İzmit Muhassıllığı’na tahrirat yazılmasına karar verdi. 8 Mayıs 1849 tarihinde yazılan Sadaret’in emirnamesi üzerine İzmit Muhassıllığı gerekli bilgiyi verdi. Ancak Erkek Rüşdiye Mektebi’nin açılması çeşitli sebeplerle gecikti. 19 Mart 1857 tarihinde İzmit Kaymakamlığı, kasabadaki Pertev Paşa Cami-i Şerifi yanındaki sıbyan mektebinin rüşdiye mektebi olarak kullanılmaya uygun olduğunu bildirdi. Ayrıca şehrin ortasında çarşı yakınında Hacı Mehmet Ağa’nın bina ettiği yeni mektebin içine az masrafla bir muallim odası inşa edildiği takdirde rüşdiye mektebi olarak kullanılmaya münasip olduğunu ifade etti. İkisinden birinin seçilerek Erkek Rüşdiye Mektebi’nin açılmasını, üç aylar münasebetiyle bir süredir İzmit’e gelip gitmekte olan, Arapça ve Farsça’ya aşina bulunan Darülmuallimin talebesi Musa Efendi’nin açılacak mektebe muallim-i evvel tayin edilmesini, refakatine sülüs ve rika yazılarına âşinâ bir meşk hocası atanmasını istedi. 2 Nisan 1857 tarihinde konuyu görüşen Meclis-i Maarif-i Umumiye, irade-i seniye gereği açılmasına karar verilen yirmi beş rüşdiye mektebinden birinin İzmit Erkek Rüşdiye Mektebi olmasına, şehir merkezinde yeni inşa edilmiş ve az masraf gerektirmesinden dolayı Hacı Mehmet Ağa Sıbyan Mektebi’nin Erkek Rüşdiye Mektebi olarak kullanılmasına, 600 kuruş maaşla Musa Efendi’nin muallim-i evvel atanmasına, mektebe 300 kuruş maaşla bir muid/muallim-i sani, 100 kuruş maaşla bir bevvap tayin edilmesine, yıllık 2000 kuruş çeşitli masrafları için tahsisat ayrılmasına, gerekli kitap ve risalelerin gönderilmesine dair Mekâtib-i Umumiye Nezareti’ne tezkire yazılmasına karar verdi. Evrakı 18 Nisan 1857 tarihinde görüşen Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye alınan kararı uygun buldu. 5 Mayıs 1857 tarihinde yazılan arz tezkiresi üzerine 6 Mayıs 1857 tarihinde gereğince irade-i seniye çıktı. Mektep, 1857 yılında Hacı Mehmet Ağa Sıbyan Mektebi binasında açıldı. 15 Mart 1858 tarihinde mektebi muayene etmesi ve eğitim-öğretimde yardımcı olması için Mekâtib-i Umumiye Nezareti muavini Vehbi Efendi, İzmit mutasarrıfının tahriratı üzerine kısa süreliğine İzmit’e gönderildi. Muallim-i evvel Musa Efendi uzun yıllar mektepte görev yaptı. Aralık 1873 tarihinde yeni açılan Kanlıca Erkek Rüşdiye Mektebi muallim-i evvelliğine Maarif Meclisi kararı ve 765 kuruş maaşla naklen atandı. Atama ve maaş tahsisi için gerekli olan irade-i seniye 13 Aralık 1873 tarihinde çıktı. Musa Efendi’nin yerine Maarif Meclisi kararıyla Darülmuallimîn mezunu İçelli Hasan Efendi 600 kuruş maaş ve 75 kuruş harcırahla atandı. Maarif Nezareti 15 Ocak 1874 tarihinde İzmit Hacı Mehmet Ağa Sıbyan Mektebi’nde İzmit Erkek Rüşdiye Mektebi’nin açılmasına, mektebe 600 kuruş maaşla Musa Efendi’nin muallim-i evvel, 300 kuruş maaşla muîd, 100 kuruş maaşla bevvap tayin edilmesine ve çeşitli masrafları için 2000 kuruş tahsisat ayrılmasına dair Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye kararını hâvî 2 Nisan 1857 tarihli mazbata (COA. İrâde. Meclis-i Vâlâ, 371/16297, 5 Mayıs 1857/11 N 1273, lef 2).

 

Mutasarrıflığı’na Hasan Efendi’nin yeni görev yerine hareket ettiğini, Musa Efendi’nin Kanlıca’ya gönderilmesi gerektiğini bildirdi. Ancak kısa süre sonra İzmit Erkek Rüşdiye Mektebi muallim-i evveli yine Musa Efendi idi. Muhtemelen Kanlıca’dan İzmit’teki eski görevine döndü. Musa Efendi 29 Kasım 1885 tarihinde eceliyle vefat ettiği için yerine Aralık 1885 tarihinde Taraklı Erkek Rüşdiye Mektebi muallim-i evveli Ahmet Tevfik Efendi atandı. 470 kuruş olan maaşı 11 Nisan 1887 tarihinde çıkan irade-i seniye ile 600 kuruşa çıkarıldı. İzmit Erkek Rüşdiye Mektebi İzmit İdadi Mektebi’nin açılması üzerine İdadi Mektebi’yle birleştirildi. Talebeler İdadi Mektebi’ne nakledildi. Ahmet Tevfik Efendi İdadi Mektebi Arapça ve Farsça muallimliğine atandı. Ahmet Tevfik Efendi 25 Mart 1890 tarihinde Maarif Nezareti’nden, İstanbul’daki rüşdiye mekteplerinden birine muallim-i evvel atanmasını istedi. Ancak İstanbul’da boş muallim-i evvellik olmadığı için talebi yerine getirilemedi. Şubat 1891 tarihinde İnegöl Erkek Rüşdiye Mektebi mualim-i evvelliğine 600 kuruş maaşla atandı.

İlk yıllarından itibaren mektebe, muallim-i evvele yardım etmek üzere muid/muallim-i sani de tayin edildi. 1863 yılında muallim-i sani daha sonra aynı göreve tekrar atanacak olan Mustafa Efendi idi. 5 Mart 1873 tarihinde muallim-i sani Hüseyin Efendi idi. Hüseyin Efendi 1877 yılında vefat etti. Yerine mahallince Hafız Mustafa Efendi vekâleten atandı. Ancak Maarif Meclisi Arapça ve Farsçadan başka bir şey bilmediği gerekçesiyle asaletini tasdik etmedi. 315 kuruş olan muallim-i sanilik maaşına 85 kuruş zam yaparak muallim-i saniliğe Darülmuallimin Rüşdiye Şubesi’nden 1877 yılında mezun olan Kastamonulu Mustafa Efendi’yi asaleten atadı. Mustafa Efendi Kasım 1878 tarihinde Çemişgezek Erkek Rüşdiye Mektebi muallim-i evvelliğine 700 kuruş maaşla tayin edildi. Aralık 1878 tarihinde yerine Darülmuallimin Rüşdiye Şubesi’nden mezun Niğdeli Mehmet Emin Efendi atandı. Ancak Mehmet Emin Efendi görev yerine gitmeden istifa etti. Bu sebeple yerine Dirülmuallimin Rüşdiye Şubesi’nden mezun Tarsuslu Hâfız Hasan Efendi Ocak 1879 tarihinde tayin edildi. Başka mektebe tayin teşebbüslerine rağmen görevine devam etmek zorunda kalan Hasan Efendi Kasım 1881 tarihinde Silifke Erkek Rüşdiye Mektebi muallim-i evvelliğine atandı. İzmit Erkek Rüşdiye Mektebi muallimi sanaliğine 250 kuruş maaşla mahallinden birinin atanmasına karar verildi. Maarif Nezareti 13 Aralık 1881 tarihinde İzmit Mutasarrıflığı’na gereğini emretti. Bunun üzerine muallim-i saniliğe İzmitli Hafız-ı Kurrâ Mustafa Efendi seçildi. Gereği 25 Aralık 1881 tarihinde Maarif Nezareti’ne bildirildi. Nisan 1882 tarihinde Mustafa Efendi’nin asaleti tasdik edildi. Ocak 1888 tarihinde 250 kuruş olan maaşı 50 kuruş zamla 300 kuruşa çıkarıldı. Hafız Mustafa Efendi İzmit müftüsü Murat Efendi’nin vefatı üzerine şeyhülislâmlık emriyle İzmit Müftülüğü’ne tayin edildiğinden görevinden istifa etti. Yerine İdris Efendi vekâleten atandı. İdris Efendi aynı zamanda sülüs muallimliğini ilave memuriyet olarak yaptı. İzmit Mutasarrıflığı’nın İdris Efendi’nin asaletinin tasdikini istemesi üzerine Maarif Nezareti gereğini yaptı.

Mektepte bir de bevvap görev yaptı. 1883 yılında bevvap olan Salih Efendi yaşının küçük olması sebebiyle azledildi. Yerine 27 Nisan 1883 tarihinden itibaren mubassırlık görevini de yapmak üzere Kütahyalı Hüseyin Efendi 66 kuruş maaşla tayin edildi. Boş olan bevvaplığa 13 Ağustos 1887 tarihinden itibaren İzmitli Hafız Mustafa Efendi tayin edildi. Maaşı 2 Kasım 1887 tarihli nezaret emriyle 76 kuruştan 100 kuruşa çıkarıldı. Mustafa Efendi rüşdiye mektebinin İdadi mektebi ile birleştirilmesi üzerine açıkta kaldı. Talebi üzerine Maarif Nezareti 21 Mart 1892 tarihinde İzmit İdadi Mektebi Müdürlüğü’ne İzmit İdadi Mektebi’nde ya da diğer bir hizmette istihdam edilmesini emretti.

Mektepte rika ve sülüs muallimliğini genelde muallim-i evvel veya muallim-i saniler ilave memuriyet olarak yaptı. 5 Mart 1873 tarihi itibarıyla mektepte rika muallimi yoktu. Maarif Meclisi 65 kuruş maaş tahsisi ile rika muallimliğini rika ve sülüs yazıları elverişli olan mektep muallim-i Sanisi Hüseyin Efendi’nin ilave memuriyet olarak yapmasına karar verdi. Maarif Nezareti 5 Mart 1873 tarihinde maaş tahsisi için Sadaret’ten izin istedi. Sadaret gerekli izni vererek Maarif Nezareti’ne 28 Mart 1873 tarihinde buyuruldu yazdı. Hüseyin Efendi’nin 1877 yılında vefatı üzerine rika muallimliği boşa çıktı. Maarif Meclisi Temmuz 1877 tarihli kararıyla rika muallimliğine Mehmet Halit Efendi’nin 65 kuruş maaşla asaleten tayinine karar verdi. Kısa süre sonra görevine başlayan Halit Efendi 1883 yılında istifa etti. Yerine 27 Nisan 1883 tarihinden itibaren rika ve sülüs yazıları elverişli bulunan İzmit sancağı muhasebe kâtiplerinden Abdurrahman Efendi 52 kuruş maaşla atandı. 27 Mart 1887 tarihinde hüsn-i hatt muallimliğine İzmit’te Hacı Hasan Mahallesi’nde ikamet eden Moravizade Hasan Fehmi Efendi tayin edildi. 11 Nisan 1887 tarihinde çıkan irade-i seniye ile maaşı 48 kuruş zamla 100 kuruşa çıkarıldı. Görevi, rüşdiye mektebi, idadi mektebi ile birleştirilinceye kadar sürdü. 28 Mart 1887 tarihinde İzmit İdadi Mektebi hüsn-i hat ve kavaid-i Osmani muallimliğine tayin edilmesi talebinde bulundu. Maarif Nezareti atanmasını uygun buldu.

Mektebin ihtiyacı olan matbu evrak ile kitap, risale, yerküre, harita gibi ders araç-gereçlerini genelde Maarif Nezareti karşıladı. Mektep beklenen düzeyde gelişme gösteremedi. Talebe sayısının azlığı bazı yıllar şikâyet konusu oldu. 1882 yılında liva merkezi İzmit kasabasında 5000 hane vardı. Buna karşılık Erkek Rüşdiye Mektebi’nde sadece 50 talebe bulunmaktaydı.

İzmit Erkek Rüşdiye Mektebi 1857 yılında Hacı Mehmet Ağa Sıbyan Mektebi binasında açıldı. 1872 yılında haneden bozma bir harabezardan ibaret olan mektep binasının kullanılamaz hâle geldiği görüldü. Yeniden inşasına teşebbüs edildi. İnşaat maliyeti 80000 kuruş olarak hesaplandı. Bu meblağın mahalli imkânlarla bakayada kalan münderis vakıf gelirleri faizinden karşılanmasına karar verildi. Atîk Yalı Cami-i Şerifi karşısında, şehrin ortasında denize nâzır ve hükümet konağı yakınında bulunan arsa üzerine inşası kararlaştırıldı. 30000 kuruş değerindeki arsayı Limoncuzade İbrahim Efendi maarife bağışladı. İbrahim Efendi 23 Eylül 1872 tarihinde çıkan irade-i seniye ile beşinci rütbeden mecidi nişanı ile ödüllendirildi. İftihar vesilesi olan bağışı gazetelerle ilan edildi. Ancak İzmit demiryolu hattı güzergâhına tesadüf ettiği için mektep binası 1873 yılında yıkıldı. Binaya 50000 kuruş değer takdir edildi. Mektep geçici olarak daha önce hastahane olarak kullanılan binaya taşındı. Demiryolu İnşaat Komisyonu, makul gerekçelere dayanan itirazlara rağmen mektep binasının önceki yerinde 39000 kuruş ihale bedeli ile 1875 yılında yeniden inşasına teşebbüs etti.

KAYNAKÇA

Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi Sadâret, Âmedî Kalemi Belgeleri; Sadâret, Mektûbî Kalemi, Mühimme Kalemi Belgeleri; Bâb-ı Âlî Evrâk Odası, Nezâret Gelen-Giden Defterleri; 1255-1309 Yılları İrâdeleri, Dâhiliye: İrade; 1255-1309 Yılları İrâdeleri, Meclis-i Vâlâ: İrade. Meclis-i Vâlâ. 371/16297, 5 Mayıs 1857/11 N 1273; Maarif Nezareti, Tedrîsât-ı İbtidâiye Belgeleri; Maarif Nezareti, Mektûbî Kalemi Belgeleri; Bâb-ı Âlî Bünyesindeki Diğer Dâirelere Ait Belgeler, Meclis-i Vâlâ Riyâseti Belgeleri: MVL. 226/11, 8 Mayıs 1849/15 C 1265; Bâb-ı Âlî Bünyesindeki Diğer Dâirelere Ait Belgeler, Şûrâ-yı Devlet Belgeleri: ŞD. 206/21, 23 Mart 1873/23 M 1290.

Biray ÇAKMAK