Günümüze Ulaşan ve Ulaşmayan Tarihi İzmit Çeşmeleri
Antik döneme kadar uzanan köklü bir tarihe sahip olan İzmit, Asya ve Avrupa kıtalarını birbirine bağlayan önemli bir geçiş noktası üzerinde bulunmaktadır. Bu nedenle tarihin her döneminde birçok medeniyet bu bölgeyi ele geçirebilmek için birbiriyle mücadele etmiş, burayı kendine yurt edinmiştir.
Roma’dan Bizans’a, Osmanlı’dan Cumhuriyet dönemine kadar uzanan tarihsel süreçte, birçok medeniyetin izlerini üzerinde taşıyan İzmit’in kültürel mirasının bir parçası da çeşmelerdir. Saray mensuplarının, önemli devlet adamlarının/kadınlarının, yerel yöneticilerin ve halkın yaptırmış olduğu çeşmeler, su medeniyeti tarihimizin önemli örneklerini oluşturmaktadır. Meydanlara, sokak başlarına/aralarına, mahalle girişlerine, camilerin yakınına yapılan çeşmelerin İzmit tarihinde ayrı bir yeri vardır.
Tarihi İzmit çeşmeleri detaylı olarak incelendiği zaman, Roma, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerine ait, farklı model ve üslupta inşa edilmiş çeşme yapılarının olduğu görülmektedir. Paşasuyu, Çenesuyu, Ayşe Kadın (Kahya Kadın), Topçuoğlu, Yenimahalle, Akpınar, Kayapınarı su KAYNAKLARı ve yollarıyla beslenen İzmit çeşmelerinin bir bölümü, günümüzde de varlığını sürdürmektedir.
Günümüze Ulaşan Tarihi Çeşmeler
Nymphaion Çeşmesi, Canfeda Kethüda Hatun Çeşmesi, Saat Kulesi Çeşmeleri, Sırrı Paşa Konağı Çeşmesi, Gar Binası Çeşmesi, Hacı Emine Hanım (Tüysüz) Çeşmesi, Zeliha Hanım Çeşmesi, Nebihoca Çeşmesi, Veyisler Çeşmesi, Çağırgan Çeşmesi, Ali Ağa (Nev) Çeşmesi, Kabaran Çeşmesi, Gündoğdu (Mihaliç) Çeşmeleri, Akmeşe Işık (Manastır) Çeşmesi,Pertev Mehmed Paşa (Yeni Cuma) Çeşmesi, Hacıhızır Mahallesi Çeşmesi, Kertil Tekke Çeşmesi, Topçu Çeşmesi, Hacıhasan Çeşmesi, Çakmaklı (Duvar) Çeşmesi, Müşir İbrahim Paşa Çeşmesi, Sümerbank Çeşmesi, İkizli Çeşme, Fadime Ana/Hasan Ağa Çeşmesi, Köstenceli Tahsin Efendi Çeşmesi, Şekerci Nüzhet Bey (Duvar) Çeşmesi, 50. Yıl (Duvar) Çeşmesi, Eski Çeşme, Yumurtacı Çeşmesi, Veliahmet Çeşmesi.
Günümüze Ulaşmayan Tarihi Çeşmeler
Tozlu Mehmet Paşa (Tozluoğlu-Gümüşoğlu) Çeşmesi, Karabaş Çeşmesi, Fevzizade Mehmed Efendi Çeşmesi, Nureddin Paşa Caddesi Çeşmesi, Hacı Maksud Çeşmesi, Hacı Salih Çelebi Çeşmesi, Şehit Yüzbaşı Müntaz Bey Çeşmesi, Tabakhane Caddesi Çeşmesi, Hacı Ayvaz Çeşmesi, Davut Paşa Çeşmeleri, İzmit Tersane Çeşmesi, Soğuklu Çeşmesi, Tepecik Çeşmesi, Zeytinli Çeşmesi, Dibek Çeşmesi, Aynalıkavak Çeşmesi, Tulkuk Çeşmesi, Acı Çeşmesi, Çukur Çeşmesi, Acısu Çeşmesi, Arap Hızır Efendi Çeşmesi, Kuru Çeşme, Sümüklü Çeşmesi, Debbâğhane Çeşmeleri, Helvacı Çeşmesi, Zıbınlı (Zıbıncı) Çeşmesi, Gümüşlü Çeşmesi, Yangıncı Çeşmesi, Akbıyık Çeşmesi, Yukarıpazar Çeşmesi.
Nymphaion Çeşmesi
Yunan mitolojisinde su, orman ve dağ perileri olan nymphe’lere adanmış çeşme yapılarına “Nymphaion (Antik Roma’da Nympheum)” denmektedir. Antik dönemden günümüze ulaşan Nymphaion yapılarının önemli örneklerinden birisi de, İzmit’te Hacıhasan Mahallesi’nde, Yeni Turan Okulu’nun doğusunda bulunmaktadır.
Nymphaion Antik Çeşmesi’nin bulunuş hikâyesi, çeşmenin üzerinde bulunan tarihi konakla ilgilidir (Bu konak Kültür Bakanlığı tarafından 1979 yılında tescillenerek koruma altına alınmıştır). Geleneksel İzmit konaklarının güzel bir örneği olan yapı, orijinal hâliyle günümüze ulaşamamış olup konağın doğu cephesindeki kısmının (3/2’lik bölümü) yıkılarak yerine yeni bir bina inşa edilmesi sırasında Nymphaion Antik Çeşmesi’nin varlığı tespit edilmiştir. Bu nedenle halk arasında bu konağa “mahzenli ev” de denilmektedir.
Antik çeşmenin konağın altına doğru uzanan kalıntılarıyla ilgili detaylı arkeolojik kazılar yapılamadığından, yapının yayılım alanı ve planı net olarak çıkarılamamış, gerçek ölçüleri elde edilememiştir. 1930’lu yıllarda burada yapılan araştırmalar ve Nezih Fıratlı tarafından 1950’li yıllarda Nymphaion’da gerçekleştirilen tespitler oldukça önemlidir. Bu çalışmalarda yapının tespit edilebilen cephesinin 24 m’den fazla olduğu, duvar yüksekliğinin 4 m olduğu ve duvar kalınlığının 1 m’yi geçtiği görülmüştür. Nymphaion’la ilgili araştırma yapan bir diğer isim de Sencer Şahin olup Şahin, yapıyı iki nişli olarak tanımlamış ve yazıtlardan dolayı MS II. yüzyılda yaşanan büyük deprem sonrası yapının İmparator Hadrianus tarafından onarılması nedeni ile yazıtlarda imparatorun isminin yazılı olduğunu belirtmiştir.
Nymphaion Antik Çeşmesi’nin, tarihi konağın güneyindeki bahçesinde kalan mermer kaplamalı zemine sahip bölümü ve Korint nizamlı mermer mimari yapı elemanları bugün dahi görünebilmektedir. Antik çeşmeye ait bahçede bulunan yüksek plastik işçilikli, bitkisel karakterli mermer mimari elemanların bir kısmı ise Kocaeli Müzesi’ne götürülerek koruma altına alınmıştır.
Nymphaion’un su kaynağı hakkında kesin bir bilgi ve bulgu mevcut değildir. Mahalle sakinleri çeşmenin su kaynağının kendi bulunduğu alandan çıktığını bildirmektedir.
Yapıldığı devrin tarihi, mimari ve estetik özelliklerini üzerinde barındıran Nymphaion Antik Çeşme’si, Anadolu’da Antik dönemde yapılan ve günümüze ulaşan en büyük anıtsal çeşme yapılarından birisidir.
Canfeda Kethüda Hatun Çeşmesi
İzmit’te, 16. yüzyılda Sultan Murad döneminde yaptırılmış olan çeşmelerdendir. Sarayda kethüda olarak görev yapan ve hayırsever bir zat olan Canfeda Kethüda Hatun tarafından, Orhan Mahallesi’nde bulunan Gazi Süleyman Paşa (Orhan) Camii karşısına yaptırılmıştır.
Canfeda Hatun, kendi ismi ile anılan bu çeşme için bir vakıf kurmuş, hayrının devamı için akarlar bırakmıştır. Canfeda Hatun’un Kocaeli’de dahil olmak üzere pek çok yerde hayratı bulunmaktadır. (İstanbul Karagümrük Kethüda Kadın Camii, İzmit Kilez Deresi Kız Köprüsü vb.) Çeşme zamanla harap olunca, Sultan II. Mahmud döneminde sarayda görevli hazinedar ustası Süeda Usta tarafından 1826 yılında suyun kaynağından itibaren tamir ettirilmiştir.
Kareye yakın planlı olan çeşmenin yapımında, kesmetaş, tuğla ve mermer malzeme kullanılmıştır. Çeşmenin mermerden yapılmış aynalığı vardır. Aynalık üzerinde oyma tekniğinde yapılmış süslemeye yer verilmiştir. Mermerden yapılmış olan çeşme yalağı, küçüktür. Çeşmenin üst kısmında II. Mahmud döneminde yapılan onarımı gösteren sülüs hatlı kitabe bulunmaktadır. Altı satırdan oluşan kitabe oldukça büyüktür. Onarım kitabesinde şunlar yazmaktadır:
Kitabenin üst kısmında alınlık yer almaktadır. Alınlığın ortasında Sultan II. Mahmud’un tuğrası bulunmaktadır. (Tuğra, daha sonraki dönemlerde kazıtılmıştır.) Canfeda Kethüda Hatun Çeşmesi’nin kitabesi, İzmit’te bulunan Osmanlı dönemi çeşmeleri içerindeki en büyük onarım kitabesidir.
Canfeda Kethüda Hatun Çeşmesi, İstanbul II. Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından 1987 yılında tescillenerek koruma altına alınmıştır.
Çeşme, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi İSU Genel Müdürlüğü tarafından 2008 yılında restore edilmiştir. Yapılan bu restorasyonda, çeşme kitabesi varaklanmış, Sultan II. Mahmud’un daha sonraki dönemlerde kazıtılan tuğrasının bir replikası üretilerek yerine konulmuştur.
Zeliha Hanım Çeşmesi
Orijinal adı hakkında herhangi bir bilgiye sahip olmadığımız çeşme, 18. yüzyılda Zeliha Hanım adlı bir hayırsever tarafından onarılarak yenilenmiştir. Bu vesileyle “Zeliha Hanım Çeşmesi” olarak anılmaya başlanılmış olup “Kapanca Sokak Çeşmesi” olarak da tanınmaktadır. Osmanlı döneminde genellikle Rum tebaanın yaşamış olduğu Kapanca Sokak’ta bulunan, tek çeşmedir.
Kapanca Sokak’ta 189 ada, 16 parseldeki evin sokağa cephe veren güney bahçe duvarında yer almaktadır. Çeşmenin üst bölümü, evin bahçesi ile aynı hizada olup ön cephesi ise Kapanca Sokak’a bakan bahçe duvarı ile aynı hizadadır.
Çeşmenin ön cephesinde kemerli aynalık içerisinde bulunan mermer kitabede, yapının 1783 yılında inşa edildiği ifade edilmektedir:
Maşallah
Bu çeşme haznesi tecdidin eyleyen merhum
İnce el-hac Muhammed Ağa zevcesi Zeliha’dır. Deyince besmele her derde ider derman
Hayat cümle eşya kamu minel’ma’dır.
Sene Hicri 1198 (M.1783)
Tek yüzlü duvar çeşmeleri sınıfına giren çeşme, dikdörtgen planlıdır. Çeşmenin inşasında taş, tuğla ve mermer malzeme kullanılmıştır. Yığma tekniğinde inşa edilmiş çeşme, almaşık duvar örgüsüne sahiptir. Çeşmenin su haznesi, yaslandığı duvarın içerisindedir.
Harman tuğladan yapılmış sivri kemerli çeşmenin, mermer aynalığında onarım kitabesi vardır. Sivri kemer içerisinde kazıma tekniğinde iki adet selvi motifi bulunmaktadır. Tek parça mermerden yapılan çeşme aynalığında, selvi ağacı motiflerinin çevresi yaprak desenli çerçeve ile çevrelenmiş olup ortasında musluk yeri vardır. Çeşmenin özgün lülesi/musluğu günümüze ulaşmamıştır. Yalak kısmı sonradan ilave edilmiştir. Orijinalinde taş olan yalak kısmı sonradan dökme mozaik olarak yapılmıştır.
Zeliha Hanım Çeşmesi, Gayrimenkul Eski Eserler Anıtlar Yüksek Kurulu tarafından 1979 yılında tescil edilerek koruma altına alınmıştır.
Kabaran Çeşme
Hacıhızır Mahallesi’nde (403 ada, 28 parsel) bulunan Kabaran Çeşme’nin inşa tarihi ve banisi kesin olarak tespit edilememiştir. Kitabesi günümüze ulaşmayan çeşmenin mimari özellikleri ve benzer örneklere bakılarak, Osmanlı Dönemi’nde (18 veya 19. yüzyılda) yapıldığı tahmin edilmektedir. Yapı günümüzde, İzmit Belediyesi mülkiyetinde bulunmaktadır.
İzmit’le ilgili bazı kaynaklarda bu çeşmeye dair bilgilerde karışıklıklar vardır. Çeşmeden “Hacıhızır Mahalle Çeşmesi ve Hacıhızır Mahallesi 24. Sokak Çeşmesi” olarak bahsedilmiş olsa da 1926 yılı İzmit şehir planı paftalarında tarafımızca yapılan inceleme-karşılaştırmada bu yapının “Kabaran Çeşme” adıyla kayıtlara geçildiği tespit edilmiştir.
Kabaran Çeşme, kareye yakın dikdörtgen formlu bir plan şemasında inşa edilmiş olup çeşmenin yapımında tuğla, taş ve mermer malzeme kullanılmıştır. Üç cepheli olan çeşmenin arka cephesi, eğimli arazi nedeniyle toprakla örtülüdür. Çeşmenin su haznesi, görünmeyen arka bölümde bulunmaktadır. Sivri kemerli çeşmenin kemer başlangıçları, taş üzengi düzeneklerle belirgin hâle getirilmiş, vurgulanmıştır. Çeşmenin üst kısmına hareketlilik kazandırmak için kirpik saçak uygulanmış, üstü geometrik formlu taş malzeme ile kapatılmıştır. Çeşmenin mermerden yapılmış aynalığı ve yalağı vardır. Aynalığı üzerinde kaş kemerli oyma süslemeye yer verilmiştir. Çeşme yalağı günümüzde yol seviyesinin altında kalmıştır.
Kabaran Çeşme, Kocaeli Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu tarafından 2008 yılında tescil edilerek koruma altına alınmış, 2008 yılında İzmit Belediyesi tarafından restore edilmiştir.
Tabakhane Çeşmesi (günümüzde mevcut değil) ve Topçu Çeşmesi’yle benzer özellikler gösteren Kabaran Çeşme, geleneksel İzmit çeşmelerinin mimari özelliklerini üzerinde barındırması yönüyle dikkat çekmektedir.
Ali Ağa (Nev) Çeşmesi
İzmit Hacıhasan Mahallesi’nde (369 ada, 2 parsel) bulunan Ali Ağa (Nev) Çeşmesi, 1884/1885 yılında Ali Ağa isimli bir hayırsever tarafından yaptırılmıştır. Çeşmenin inşa kitabesi doğu cephe (ön cephe) üzerinde yer almakta olup üzerinde şu bilgiler yer almaktadır:
Yaptı bu nev çeşmeyi Ali Ağa-yı pâk-nihâd Çeşme-i ayn-ı hayâtdır misk iç ya anber iç
Su içün çekme kasâvet susadım dime sakın İster al doldur sebû ister vudû kıl ister iç
Zümre-i atşâna itdim Vasfiyâ ben de salâ Besmeleyle kâne kâne çeşmesârdan kevser iç
Merhûm Hacı İsmail Ağa damadı Ali Ağa’nın hayrâtıdır
1302 (M.1884/1885)
Kare plan şemasına sahip olan çeşmenin inşasında, bölgedeki taş ocaklarından getirilmiş koyu kırmızı renkli taş, mermer ve devşirme malzeme kullanılmıştır. Tonoz örtülü yapının üzeri düz olarak bırakılmıştır. Çeşmenin üç cephesi (doğu, kuzey, güney) taş kaplı olup arka cephesi ise kot farkı nedeniyle toprakla kaplıdır. Doğuda bulunan ön cephe oldukça hareketlidir. Yuvarlak taş kemer, kemerin oturduğu küçük sütunceler, mermer kitabe, maşrapalık, lüle, devşirme malzemeden yapılmış yalak, üst bölümdeki taş saçak silmeler ve küçük alınlık, duvar köşelerinin yuvarlak geçişleri, ön cephedeki hareketliliği artıran unsurlardır.
Ali Ağa (Nev) Çeşmesi, Gayrimenkul Eski Eserler Anıtlar Yüksek Kurulu tarafından 10.11.1979 tarih ve 11612 sayılı karar ile tescil edilerek koruma altına alınmıştır.
Ali Ağa (Nev) Çeşmesi, İzmit’teki bazı yapı ve eski duvarlarda karşımıza çıkan yöresel koyu kırmızı renkli taşla yapılmış önemli örneklerden birisidir.
Akmeşe Işık (Manastır) Çeşmesi
Akmeşe (eski adıyla Armaş), Osmanlı döneminde Ermeni tebaaya mensup gayrimüslim halkın yaşadığı önemli bir yerleşim alanıdır.
Akmeşe Atatürk Mahallesi’nde (2134 parsel) bulunan Akmeşe Çeşmesi, halkın su ihtiyacını karşılamak için bir meydan çeşmesi olarak 1827 yılında yapılmıştır. Yapının günümüze ulaşmayan orijinal yapım kitabesinin çeşmenin güneybatı cephesinde yer aldığı belirtilmektedir. Bu kitabenin İstanbul Balıklı Ermeni Mezarlığı’nda bir kopyası yapılmış olup üzerinde şu ifadeler yer almaktadır:
“İçi sevinç içinde olanlar, bu çeşmeden su için ve bu bölgedeki bitkileri sulayın”
Işık Çeşmesi-1885
Kare plan şemasına sahip olan çeşme 7,90 x 7,90 m ölçülerinde olup, duvar kalınlığı 90 cm’dir. Çeşmenin inşasında Kandıra taşı olarak bilinen kesme taş, moloz taş ve tuğla malzeme kullanılmıştır. İki sıra tuğla bir sıra taş kullanılarak almaşık duvar örgüsü tekniğinde yapılmış olan duvarlar çeşmenin cephelerini hareketlendirmiştir. Duvarların hepsinin köşeleri pahlanmıştır. Yapının üzeri kubbe ile örtülü olup kubbeye geçişlerde pandantif kullanılmıştır. Kubbe dışarıdan kurşunla kaplıdır. Çeşmenin su haznesi bölümüne, kuzeybatıda bulunan küçük bir açıklıktan giriş verilmiştir. Çeşmenin kuzey, güney ve batı cephelerinde tuğla kemerli çeşme nişleri bulunmaktadır. Çeşme nişlerinin içi de almaşık duvar örgülüdür. Çeşme aynalıkları ve kurnaları taştır. Çeşmenin en dikkat çekici mimari özelliklerinden birisi de beden duvarlarının bitiminde başlayarak tüm cepheleri dolanan taş korkuluk uygulamasıdır. Bu uygulama Kocaeli bölgesindeki nadir örneklerdendir.
Işık Çeşmesi, Bursa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu tarafından 2004 yılında tescil edilerek koruma altına alınmıştır.
İzmit Belediyesi mülkiyetinde olan Işık Çeşmesi, belediye tarafından 2013 yılında restore edilmiştir.
Hacı Emine Hanım ( Tüysüz) Çeşmesi
İzmit Hacıhasan Mahallesi’nde (397 ada, 6 parsel) Tüysüz Sokak’taki parkta bulunan Hacı Emine Hanım Çeşmesi, 1749/1750 (H. 1163) yılında Hacı Emine Hanım adlı bir hayırseverin vasiyeti üzerine yaptırılmıştır. Çeşmenin inşa kitabesi batı cephesinde yer almakta olup üzerinde şu bilgiler yer almaktadır:
Emine Hacce zâtül-hayr merhume
Vasiyet ile itdi çeşme-i icrâ
Gelüb bir teşnigâr dedi târihini
Şehîd-i kerbêla adına iç mâ Sene 1163
Dikdörtgen planlı (plan asimetriktir) çeşmenin inşasında taş, tuğla ve mermer malzeme kullanılmıştır. Çeşmenin üstü tuğla malzemeden yapılmış beşik tonozla örtülmüştür. Çeşmenin cepheleri birbirinden farklı kotlara sahiptir. Yapının batı ve kuzey cepheleri almaşık duvar tekniğinde inşa edilmiş olup bu cephelerde tuğla malzeme kullanılarak yapılmış sivri kemerli çeşme nişleri bulunmaktadır. Çeşmenin mermer inşa kitabesi batı cephededir. Çeşmenin yalakları (batı-kuzey) mermerden yapılmış olup dikdörtgen formludur. Çeşmenin batı ve kuzey cephelerindeki sivri kemerli çeşme nişleri içerisinde bulunan aynalıklar mermerden yapılmış olup, bitki süslemelerne sahiptir. Süslemelerde, batı cephede selvi ağacı ve lale motiflerine, kuzeyde ise vazo içerisinde çiçeklere yer verilmiştir. Çeşmenin kuzey cephesinde, orijinalde kalemişi bitki süslemeleri yer almakta iken bu nadir süslemeler günümüze ulaşmamıştır.
Hacı Emine Hanım Çeşmesi, İstanbul II. Nolu Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Kurulu tarafından 1987 yılında tescil edilerek koruma altına alınmıştır.
Pertev Mehmet Paşa (Yeni Cuma) Külliyesi Çeşmesi
Pertev Mehmet Paşa Külliyesi, İzmit’te yapılmış olan bir menzil (konaklama yeri) külliyesidir. Pertev Mehmet Paşa adına -ölümü sonrası vasiyeti gereğincekethüdası Sinan Ağa tarafından Mimar Sinan’a 1579 yılında yaptırılmıştır. Külliye ilk yapıldığında cami, kervansaray, sıbyan mektebi, aşevi, çeşme ve dükkânlardan oluşmaktaydı.
Bu yapı birimlerinden birisi olan çeşme, külliyenin arka avlusunun güneybatı köşesinde avlu beden duvarının dış cephesinde insanlar ve hayvanlar için yapılmış bir çeşme grubudur. Çeşmenin inşa kitabesi sivri kemer içerisinde yer almakta olup, üzerinde şu bilgiler yer almaktadır:
Çeşme-i latif Pertev Mehmed Paşa
Sene 987 (M.1579)
Pertev Mehmet Paşa Çeşmesi iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm insanların su içmesi için yapılmış, üzeri kubbe ile örtülmüştür. Kubbe sekizgen kasnak üzerine oturmaktadır. Çeşmenin ön cephesinde kesme taş malzeme kullanılmış, sivri kemerli çeşme nişine yer verilmiş, kubbe saçaklarında kirpi saçak uygulanmış ve çeşme cephesi silmelerle hareketlendirilmiştir. Çeşme kitabesi, sivri kemer nişi içerisinde bulunmaktadır. Çeşmenin ikinci bölümü ise hayvanların su içmesi için yapılmış olup, iki bölümden oluşmaktadır. Her iki bölümde tuğla malzeme ile yapılmış kemerler vardır.
Pertev Mehmet Paşa Çeşmesi, Gayrimenkul Eski Eserler Anıtlar Yüksek Kurulu’nun 10.11.1979 tarih ve 11612 sayılı kararı ile tescil edilerek koruma altına alınmıştır.
İzmit Saat Kulesi Çeşmeleri
İzmit Saat Kulesi, Sultan II. Abdülhamid’in tahta çıkışının 25. yıldönümü anısına mutasarrıf Musa Kazım Bey ve belediye başkanı Saffet Bey’in girişimleriyle İzmit Belediyesi tarafından Saray Yokuşu üzerindeki tepede yaptırılmıştır (27. yıldönümünde açılabilmiştir). Mimarı Vedat Tek Bey’dir.
Saat kulesinin inşasında kesme taş ve mermer malzeme kullanılmıştır. Neoklasik üslupta, dikdörtgen planlı olarak inşa edilmiş olan kule dört bölümden oluşmaktadır. Kulenin kuzey cephesinde giriş kısmı bulunmaktadır. 1. katın kenarlarında mermer sütunlara, üç cephesinde ise (doğu, batı, güney) çeşmelere yer verilmiştir. Basık kemerli çeşmelerin yüzeyleri tamamen mermer kaplı olup oval formlu kurnaları oldukça dikkat çekicidir. Çeşme nişlerinin kenarlarında kare şeklinde mermer sütunceler bulunmaktadır. Çeşme aynalığında, yay içerisinde ay yıldız, ay yıldızın altında oyma ve kabartma tekniğinde yapılmış çelenk süslemesi vardır. Eklektik mimari özelliklerin görüldüğü çeşmelerin üst kısmındaki bordürlerde, kitabe kuşakları bulunmaktadır.
Şehrin sembolü haline gelen saat kulesinin üç cephesinde yer alan çeşmeler, saat kulesi çeşme modeliyle Kocaeli’deki tek örnektir. 1971 yılında SEKA Genel Müdürlüğü’nün katkıları ile 2006 yılında da Kocaeli Büyükşehir Belediyesi tarafından restore edilmiştir.
İzmit Saat Kulesi Çeşmeleri, Gayrimenkul Eski Eserler Anıtlar Yüksek Kurulu’nun 10.11.1979 tarih ve 11612 sayılı kararı ile tescil edilerek koruma altına alınmıştır.
Şekerci Nüzhet Bey (Duvar) Çeşmesi
İzmit Hacıhasan Mahallesi’nde (401 ada, 4 parsel) bulunan Şekerci Nüzhet Bey (Duvar) Çeşmesi, 1950’li yıllardan sonra, İzmit esnaflarından olan Nüzhet Çınar isimli bir hayırsever tarafından yaptırılmıştır.
Dikdörtgen planlı çeşme, Selim Sırrı Paşa Konağı avlu istinat duvarının yanına yapılmış, bir duvar çeşmesidir. Çeşmenin inşasında tuğla, taş ve mermer malzeme kullanılmıştır. Yapının üzeri düz olarak kapatılmıştır. Çeşmenin arka cephesi istinat duvarına, ön cephesi ise yola bakmaktadır. Dikdörtgen formlu olan yapının ön cephesi sadedir. Ortada tuğla malzeme ile oluşturulmuş sivri kemerli çeşme nişi, yanlarda ise yine tuğladan yapılmış köşe sütunları, üst bölümde tuğladan oluşturulmuş silme kuşağı vardır. Silme kuşağın altında kirpi saçak bulunmaktadır. Çeşme kurnası mermerdir. Şekerci Nüzhet Bey Çeşmesi, Bursa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından 2003 yılında tescil edilerek koruma altına alınmıştır.
Nebihoca Çeşmesi
İzmit Nebi Hoca Mahallesi (eskiden köyü) meydanında bulunan çeşme Osmanlı döneminde yapılmıştır. Yöre halkı tarafından önceden var olduğu ifade edilen inşa kitabesi günümüze ulaşmamıştır. Kocaeli’de bulunan meydan çeşmelerinin örneklerindendir.
Kare plan şemasına sahip olan çeşmenin inşasında taş, tuğla ve devşirme malzeme kullanılmıştır. Üst örtü sistemi hakkında herhangi bir bilgiye sahip olmadığımız çeşmenin, düz çatılı olduğu düşünülmektedir. Beden duvarlarından çatıya geçiş aşamasında, tuğlalardan bir kuşak oluşturulmuştur. Dört cephesi olan çeşmenin, güneydoğu ve güneybatı cepheleri önemlidir. Güneydoğu cephesinde tuğla malzeme kullanılarak yapılan sivri kemerli çeşme nişi bulunmaktadır. Kemerin alt bölümünde her iki yakada maşrapalık bulunmakta olup maşrapalık bölümleri de küçük tuğla kemerlidir. Yapının güneybatı cephesinde tuğladan yapılmış yuvarlak kemer yer almaktadır. Kemer bulunan her iki cephede de devşirme malzeme (lahit) kullanılarak oluşturulmuş yalaklar vardır. Bu uygulama Kocaeli bölgesi köy çeşmelerinde yoğun olarak görülen bir durumdur (çeşmenin duvarlarında da devşirme malzeme kullanılmıştır).
Nebihoca Çeşmesi, Kocaeli Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu’nun 25.12.2004 tarih 1375 sayılı kararı ile tescil edilerek koruma altına alınmıştır.
Tescil harici alanda kamu mülkiyetinde olan Nebihoca Çeşmesi, İzmit Belediyesi tarafından 2015 yılında restore edilmiştir.
Gündoğdu Çeşmeleri
Gündoğdu (eski adı Mihaliç köyü, şimdi ise Gündoğdu Mahallesi), Osmanlı döneminde Rum tebaaya mensup gayrimüslim halkın yaşadığı bir yerleşim alanıdır.
İzmit Gündoğdu Mahallesi’nde bulunan ve Osmanlı döneminden kalan üç çeşme “Gündoğdu Çeşmeleri” olarak bilinmektedir. 604, ada 1 parselde bulunan çeşme 1 nolu, 667 ada, 14 parselde bulunan çeşme 2 nolu, 609 ada, 11 parselde bulunan çeşme ise 3 nolu çeşme olarak adlandırılmaktadır.
Gündoğdu Çeşmesi
Selim Sırrı Paşa Konağı Çeşmesi
İzmit mutasarrıfı Selim Sırrı Paşa tarafından 19. yüzyılın sonunda Hacıhasan Mahallesi’nde inşa edilen konak, özgün mimarisi ve zengin kalem işleriyle Kocaeli’nin önemli sivil mimarlık eserlerindendir.
Konağın ahır bölümü dış duvarına yapışık olarak inşa edilen çeşme, konak çeşmelerinin örneklerindendir. Yapımında Marsilya’dan getirilen tuğla ve mermer malzeme kullanılmıştır. Çeşmenin mermer aynalık bölümü dikdörtgen formlu yapılmış olup çevresinde geometrik desenli yer karolarıyla bir kuşak oluşturulmuş, karo kuşağın çevresinde ise tuğladan bir çerçeveye yer verilmiştir. Çeşmenin mermerden yapılmış, dikdörtgen formlu yalağı vardır.
Topçu Çeşme
Topçular Mahallesi’nde (377 ada, 1 parsel) yapılmıştır. Osmanlı döneminde yapılan ve kitabesi günümüze ulaşmayan çeşmenin kim tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir. Çeşmenin bir bölümü, zamanla yapılan istinat duvarı içerisinde kalmıştır.
Dikdörtgen plan şemasına sahip çeşmenin inşasında, tuğla, mermer ve devşirme malzeme kullanılmıştır. Tuğladan yapılan sivri kemerli çeşme nişinin içerisinde, üç çeşme lülesi deliği olan mermer aynalık vardır. Aynalığın üzerinde kaş kemerli süsleme ve iki çiçek motifi bulunmaktadır. Çeşmenin yalağı devşirme bir lahit kapağı kullanılarak yapılmıştır.
Topçu Çeşme, Gayrimenkul Eski Eserler Anıtlar Yüksek Kurulu’nun 10.11.1979 tarih ve 11612 sayılı kararı ile tescil edilerek koruma altına alınmıştır.
Hacıhasan Çeşmesi
Hacıhasan Mahallesi’nde (335 ada, 7 parsel) Osmanlı döneminde yapılan ve kitabesi günümüze ulaşmayan çeşmenin kim tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir.
Dikdörtgen planlı çeşmenin inşasında tuğla, taş ve devşirme malzeme kullanılmıştır. Çeşmenin ön cephesinde herhangi bir kemer uygulaması olmayıp iki bölümde tuğlalarla bir hatıl oluşturulmuştur. Oluşturulan bu hatıl çeşmenin cephesini hareketlendirmiştir. Çeşme aynalığında bir adet lüle yer almakta olup aynalığın iki yanında ise tuğladan yapılmış maşrapalık bulunmaktadır.
Hacıhasan Çeşmesi, Bursa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu’nun 02.05.2003 tarihli kararı ile tescil edilerek koruma altına alınmıştır.
Çakmaklı (Duvar) Çeşmesi
Orhan Mahallesi’nde (334 ada, 26 parsel) duvar çeşmesi olarak yapılmıştır. Osmanlı döneminde inşa edilmiş olan çeşmenin “Çakmaklı” ismini nereden aldığı ve kim tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir. Çeşmenin kitabesi günümüze ulaşmamıştır.
Taş, tuğla ve mermer malzeme kullanılarak inşa edilmiş olan çeşme iki bölümden oluşmaktadır. Üst bölümde tuğla ile oluşturulan basık yuvarlak kemer bulunmakta, alt bölümde ise mermerden yapılmış ve üzerinde süslemeleriyle tek lüle delikli aynalık yer almaktadır. Aynalık oldukça süslüdür; en üstte iki rozet, rozetlerin altında üç kaş kemer, kemerlerin altında ise yanlarda iki çiçek motifi, ortada selvi ağacı (ortadakinde küçük rozet) bulunmaktadır.
Çakmaklı Çeşmesi, İstanbul II. Nolu Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Kurulu tarafından 1995 yılında tescil edilerek koruma altına alınmıştır.
50. Yıl (Duvar) Çeşmesi
Akçakoca Mahallesi’nde 50. Yıl Cumhuriyet İlkokulu bahçesi, kuzey duvarı içine yapılmış bir duvar çeşmesidir. Çeşmenin kitabesi yoktur. “50. Yıl” ismi sonradan verilmiş olup çeşmenin asıl isminin ne olduğu ve kim tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir. Tuğla ve taş malzeme kullanılarak inşa edilmiş olan çeşme iki bölümden oluşmaktadır. Birisi büyük, birisi küçük çeşme yapısına sahip olan 50. Yıl Çeşmesi, bu yönüyle Kocaeli’deki nadir örneklerdendir. Her iki çeşme bölümünde de tuğladan yapılmış yuvarlak kemerli çeşme nişi bulunmaktadır. Büyük kemerli çeşmenin içerisinde kesme taştan yapılmış aynalık vardır. Her iki çeşmenin üzerinde herhangi bir süsleme bulunmamaktadır.
50. Yıl Çeşmesi, Gayrimenkul Eski Eserler Anıtlar Yüksek Kurulu tarafından 1997 yılında tescil edilerek koruma altına alınmıştır.
Eski Çeşme
Akçakoca Mahallesi’nde (186 Ada, 34 Parsel) duvar çeşmesi olarak yapılmıştır. Osmanlı döneminde inşa edilmiş olan çeşmenin kitabesi günümüze ulaşmamış olup kim tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir.
Taş ve tuğla malzeme kullanılarak almaşık duvar örgüsü sisteminde inşa edilmiştir. Tuğladan yapılmış sivri kemerli çeşme nişi bulunmakta olup, kısa tutulmuş kemer yanlarda -yatay ve dikeyiki taş üzerine oturmaktadır. Çeşme aynalığı taştan yapılmıştır. Çeşmede başka bir süsleme görülmemektedir. Çeşme kurnası günümüze ulaşmamıştır.
Eski Çeşme, Bursa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu’nun 02.05.2003 tarihli kararı ile tescil edilerek koruma altına alınmıştır.
Veliahmet Çeşmesi
Veliahmet Mahallesi’nde (356 ada, 7 parsel) meydan çeşmesi olarak yapılmıştır. Osmanlı döneminde inşa edilen ve kitabesi günümüze ulaşmayan çeşmenin kim tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir.
Kare plan şemasına sahip çeşmenin inşasında, tuğla, mermer ve devşirme malzeme kullanılmıştır. Çeşmenin ön cephesinde sivri kemerli çeşme nişi bulunmakta olup kemerin kilit taşında rozete yer verilmiştir. Rozetin ortası yıldız, çevresi yaprak figürlüdür. Sivri kemerin çevresinde devşirme olduğu düşünülen büyük taşlar vardır. Çeşme aynalığı iki kademeli kaş kemerli olup üzerinde bir çeşme lülesi yer almaktadır. Aynalığın üzerinde ortada bir rozet, yanlarda ise iki selvi ağacı bulunmaktadır. Çeşme kurnası dikdörtgen formlu olup, yanlarında taş sekiler vardır.
Veliahmet Çeşmesi, Kocaeli Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu tarafından 2011 yılında tescil edilerek koruma altına alınmıştır.
Fadime Ana ve Hasan Ağa (Akpınar) Çeşmesi
Akpınar Mahallesi’nde (eskiden köyü) bulunan çeşme Osmanlı döneminin son yıllarında yapılmıştır. Orijinal hâli hakkında herhangi bir bilgiye sahip olmadığımız çeşmeden, günümüze sadece kitabesi ulaşmıştır. Kitabeye göre yöre halkından Fadime Ana ve Hasan Ağa adlı kişilerin anısına1918 yılında yaptırılmıştır.
Kitabe Metni:
Sahibetü’l-hayrât
ve’l-hasenat merhume
el-muhtace ilâ rahmeti Rabbihi’l-Gafûr Fadime ve Hasan Ağa’nın
ruhuna fatiha
fi Zilkade sene 1336 (Ağustos 1918 M.)
Yumurtacı Çeşmesi
Hacıhasan Mahallesi’nde duvar çeşmesi olarak yapılmıştır. Ne zaman ve kim tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir.
Dikdörtgen planlı çeşmenin inşasında taş ve tuğla malzeme kullanılmıştır. Tuğladan yapılmış basık kemerli çeşme oldukça tahrip olmuştur. Çeşme kemerinin yanlarda tuğladan yapılmış iki sütun üzerine oturduğu görülmektedir. Çeşme aynalığı ve kurnası günümüze ulaşmamıştır.
Kertil Tekke Çeşmesi
Veliahmet Mahallesi’nde Osmanlı döneminde yapılmış olan çeşmenin kim tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir. İzmit ile ilgili tarihi kaynaklarda bu alanda antik dönemden beri kullanılan su kaynaklarının olduğu belirtilmektedir. Osmanlı döneminde de şehrin önemli mahallelerinden birisi olan Kertil’in bu yapıya adını verdiği ifade edilmektedir. Çeşmenin bulunduğu mevkide Aziz Mahmud Hüdâyi’nin halifelerinden Şeyh Mehmet Efendi tarafından kurulan vakıflar aracılığıyla vakıf eserleri yaptırılmıştır.
Taş, tuğla ve devşirme malzeme kullanılarak inşa edilmiş olan çeşme, İzmit çeşmelerinin ilginç örneklerindendir. Tonoz örtülü su haznesi bulunan çeşme, asimetrik bir plan yapısına sahiptir. (Çeşmeye farklı dönemlerde yapılmış olan eklemeler ve kullanılan devşirme malzemeler nedeni ile bu tür bir yapıya sahip olduğu düşünülmektedir) Çeşme yapısının sağ ve solunda küçük kuleleri andıran bölümler bulunmaktadır. Ortada küçük kemerli bir bölüm, altında ise bir boşluk yer almaktadır. Çeşme aynalığı mermerden devşirme malzeme olup üzerinde eski yazılar vardır. Çeşmenin lahit kapağından oluşturulmuş yalağı bulunmaktadır.
Veyisler Çeşmesi
Veyisler Mahallesi’nde (eskiden, Şahinler köyü) bulunan çeşmenin ne zaman ve kim tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir. (İzmit köylerinde yaşayan halk, yöresel taş ve çevrede bolca bulunan devşirme malzemelerden yararlanarak insanların ve hayvanların içmesi için çeşmeler yapmaktadır)
Taş ve devşirme malzeme kullanılarak inşa edilen çeşmenin duvarında, iki mezar steli vardır. Taştan yapılmış büyük bir lülesi bulunan çeşmenin yalağı üç bölümden oluşmaktadır. (Hayvancılığın yoğun olarak yapıldığı bölgelerde, iki ve üç bölümlü yalak uygulaması genellikle görülmektedir.)
Çağırgan Çeşmesi
Çağırgan Mahallesi’nde (3419 parsel) bulunan çeşmenin ne zaman ve kim tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir.
Taş ve devşirme malzeme kullanılarak inşa edilen çeşmenin bir lülesi bulunmaktadır. Roma dönemine ait olduğu düşünülen lahit tekneleri kullanılarak iki bölümlü çeşme yalağı oluşturulmuştur. Süslemesi olamayan çeşme oldukça sadedir.
Köstenceli Tahsin Efendi Çeşmesi
İzmit Hacıhasan Mahallesi’nde (400 ada, 1 parsel) bulunmakta iken çeşmenin tahrip olup metruk duruma düşmesi sonucu kitabesi Kocaeli Müzesi’ne götürülmüştür. Osmanlı döneminde -19. yüzyılın sonundaİzmit posta müdürü Köstenceli Tahsin Efendi tarafından yaptırılmıştır. Mimari özellikleriyle ilgili fazla bilgiye sahip olmadığımız çeşmenin altı bölümden oluşan kitabesinde şu bilgiler yer almaktadır:
Telgraf Posta müdüri fi’l-asl Köstencevi
…................. Tahsin Efendi pür-vefâ
Vâlideyni ola mağfur yapdı çün bu çeşmeyi
Fî sebîlillah su iç de öyle geç olsun şifâ
Teşne diller yediler de çıkdılar söyleşdiler
Çeşme-i Tahsin Efendi’den su iç eyle du’â 1330 H. (M. 1882/1883)
Köstenceli Tahsin Efendi Çeşmesi, Gayrimenkul Eski Eserler Anıtlar Yüksek Kurulu tarafından 1986 yılında tescil edilmiştir.
Müşir İbrahim Paşa Çeşmesi
İzmit’in hangi mahallesinde yapıldığı tespit edilemeyen çeşme, şu an Kocaeli Müzesi’nde bulunmaktadır. Osmanlı döneminde inşa edilmiş İzmit çeşmelerindendir.
Dikdörtgen formlu çeşmenin yapımında mermer malzeme kullanılmıştır. Üç bölümden oluşmaktadır. Üst bölümde çeşme kitabesi yer almakta olup kitabe yazısının çevresi bitkili kuşak süslemeleriyle çevrilmiştir. İkinci bölüm çeşme aynasıdır. Ortasında bir çeşme lülesi bulunan aynalığın çevresi silmelerle hareketlendirilmiştir. Alt bölümde ise istiridye şeklinde yapılmış çeşme kurnası bulunmaktadır.
Kitabesi:
Müşir İbrahim Paşa Çeşmesi
1339 H. (M. 1320/1321)
İkizli Çeşme
Karabaş Mahallesi’nde İkizli Çeşme Sokağı’nda bulunan çeşmenin ne zaman ve kim tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir. 1926 yılı İzmit imar planlarında “İkizli Çeşme” adıyla kaydı görülen çeşmenin orijinal haliyle ilgili ne yazık ki elimizde herhangi bir bilgi bulunmamaktadır.
İki yönlü çeşme modelinde olan İkizli Çeşme’nin, ismini mimari üslubundan aldığı düşünülmektedir.
Kocaeli’nin tarihi değerlerinde yeri olan ve bulunduğusokağa adını veren çeşme yerel tarihimiz açısından önem arz etmektedir.
Sümerbank Çeşmesi
Cumhuriyet döneminde ilk kurulan fabrikalardan birisi de Sümerbank’tır (1933). Kocaeli’de faaliyet yürütmeye başlayan Sümerbank tarafından İzmit Mehmet Bey (Fevziye) Camii yanında, 1946 yılında bir çeşme yaptırılmıştır.
Kare plan şemasına sahip olan çeşme, kesme taş (açık-koyu renkli) ve mermer malzeme kullanılarak inşa edilmiştir. Dört cephesi olan çeşmenin, dört cephesinde de sivri kemerli çeşme nişleri, birer çeşme lülesi ve çeşme kurnaları bulunmaktadır. Kemerlerin iç bölümlerinde mermerden yapılmış, üzerinde Sümerbank’ın amblemi olan kemer aynaları vardır. Kemerlerin kilit taşlarında kabartma motifler bulunmaktadır. Çeşme kurnaları dikdörtgen formlu olup silmelerle hareketlendirilmiştir.
Gar Binası Çeşmesi
Osmanlı Devleti’nin 19. yüzyılda hayata geçirdiği ulaşım projelerinden birisi olan Anadolu-Bağdat demiryolu kapsamında, Haydarpaşa-İzmit demiryolu hattı yapılmıştır. 1873 yılında İzmit’e ulaşan hattın binaları (gar, ambar, hangar, lojman, yemekhane, su deposu) farklı tarihlerde yapılmış olup bu süreç 20. yüzyılın ilk çeyreğine kadar sürmüştür.
Cumhuriyet döneminde -1930’lu yıllardaÇenesuyunun İzmit şehir merkezine getirilmesiyle birlikte, birçok çeşme yapılmıştır. Bu çeşmelerden bir tanesi de İzmit Gar Binası bahçesinde inşa edilmiştir. Kare planlı olan çeşmenin inşasında taş ve tuğla malzeme kullanılmış olup üzeri kırma çatılıdır. Dört cephesinin ikisinde çeşme nişi, ikisinde ise nişlerle tanımlanmış dinlenme sekileri bulunmaktadır. Beşgen form içinde yarım daire kemerler kullanılarak tanımlanmış çeşme nişleri vardır. Ayna taşları mermer olan çeşmenin su akan iki cephesinde üçer adet çeşme lülesi yer almaktadır.
Hacıhızır Mahallesi Çeşmesi
Hacıhızır Mahallesi’nde bulunan çeşmenin kim tarafından ve ne zaman yapıldığı bilinmemektedir. Kitabesi olmayan çeşme küçük ölçeklidir. Yay kemerli olan çeşmenin üzeri çimento malzeme ile kapatılmıştır. Herhangi bir süsleme öğesi olmayan çeşmenin cephesi oldukça sadedir. Çeşme yalağı, günümüzde yol seviyesinin altında kalmıştır.
KAYNAKÇA
Tamay Tekçan, Arkeoloji Sözlüğü, İstanbul, 2007, s. 153; Yasemin Er, Klasik Arkeoloji Sözlüğü, Ankara, 2017, s. 271; Nezih Fıratlı, İzmit Rehberi, İstanbul, 1959, s. 14-15; Nezih Fıratlı, İzmit Şehri ve Eski Eserler Rehberi, İstanbul, 1971, s. 18-19; Taner Aksoy, Kocaeli Kültür Envanteri, Kocaeli, 2011, s. 109; A.Nezih Galitekin, Kocaeli Su Medeniyeti Tarihinden Birkaç Damla, İstanbul, 2006; Müzeyyen Ünal, İzmit Antik Su Sistemleri ve Paşasuyu, Kocaeli, 2001, s. 81; Kocaeli Büyükşehir Belediyesi KUDEB Korunması Gerekli Taşınmaz Kültür Varlıkları Kimlik Dosyası, “İzmit Kabaran Çeşmesi”, Kocaeli, 2008; Kocaeli İli, İzmit İlçesi, Hacı Hızır Mahallesi, 403 Ada, 28 Parselde Bulunan Tescilli Kabaran Çeşmesi Restitüsyon Raporu, (Hazırlayan: Emine Yavuz), Kocaeli, 2011; İzmit Kabaran Çeşmesi Tescil Fişi, Kocaeli Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu, Kocaeli, 2008; İzmit Akmeşe Işık Çeşmesi Tescil Fişi, Bursa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu, Bursa, 2004; Kocaeli İli, İzmit Akmeşe 2134 Parselde Bulunan Işık Çeşmesi Restitüsyon Raporu, (Hazırlayan: Bahadır Bozdağ), Kocaeli, 2011; İlknur Aktuğ, İzmit Pertev Paşa (Yeni Cuma) Camii, Ankara, 1990; Engin Ürkmez, İzmit’te Türk Eserleri, Kocaeli, 2007,s. 240-247; Kocaeli İli, İzmit İlçesi Hacı Hasan Mahallesi 401 Ada 4 Parselde Bulunan Duvar Çeşmesi Restitüsyon Raporu, (Hazırlayan: Cenk Şenol), Kocaeli, 2012; Kocaeli Büyükşehir Belediyesi KUDEB Korunması Gerekli Taşınmaz Kültür Varlıkları Kimlik Dosyası, “İzmit Nebihoca Çeşmesi”, Kocaeli, 2010; Kocaeli İli, İzmit İlçesi Nebihoca Köy Çeşmesi Restitüsyon Raporu, (Hazırlayan: Reyhan Kartal), Kocaeli, 2015; Erdem Yücel, “İzmit’te Türk Eserleri”, Türkiyemiz, Sayı: 33, İstanbul, 1981, s. 29-33; Figen Ölmez, Kocaeli Çeşmeleri, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2012; Figen Ölmez Karademir, “Osmanlı Döneminde Gayrimüslimlere Ait Çeşme Yapıları”, Uluslararası Kara Mürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu, C. 3, Kocaeli, 2016, s. 1845-1860; Zafer Toprak, Sümerbank, İstanbul, 1933, s. 31-36; Nail İnal Kocaeli Dokümantasyon Merkezi Çalışma Gurubu, “İzmit’te Eski Zaman Çeşmeleri”, Kocaeli Dokümantasyon Merkezi Bülteni, Sayı: 12, Kocaeli, 1998, s. 4-9; İzmit Canfeda Hatun Çeşmesi Rölöve, Restitüsyon, Restorasyon Projesi (Haz. Fatih Koç), Kocaeli, 2007; Canfedâ Kethüdâ Hatun Çeşmesi (Hazırlayan: Volkan Şenel, Seyfettin Karaosmanoğlu, Zeynep Güney, Bahadır Yıldız), Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Kocaeli, 2008; Burak Muhammet Gökler, “Kocaeli Çeşmelerinde Batı Etkili Süslemeler”, Uluslararası Çoban Mustafa Paşa Kocaeli Tarihi-Kültürü Sempozyumu IV, Cilt: 3, Kocaeli, 2018, s. 2009-2010.
Volkan ŞENEL