Belediyecilik, Büyükşehir Belediye Başkanlığı

Osmanlı’da belediye ve belediyecilik kavramları bugünkü anlamıyla Tanzimat sonrasında kullanılmaya başlandı. Tanzimat öncesinde belediye gibi birçok idari kurumun görevleri vakıf müessesesi yolu ile yürütülmüştü. Belediye, “ortak menfaatler ve karşılıklı ihtiyaçların zorlaması ile bir beldede oturan halkın, beldelerine ve dolayısıyla kendilerine ait meseleleri, hükümetin kanunla belirttiği sınır ve sorumluluk dairesinde seçmiş oldukları vekilleri vasıtası ile halletmeleri” olarak tanımlanır. Tanzimat öncesinde Osmanlıda yerel yönetimlerin esasını kadılar, loncalar, vakıflar ve mahalleler oluşturuyordu.

II. Mahmut döneminde yapılan düzenleme ile 1826’da İhtisap Nezareti kurularak şehrin temizlik, kolluk ve belediye hizmetleriyle ilgili işleri kadılıktan ayrılmıştır. 1850 yılında Zabtiye Nezareti’ne bağlanan İhtisab Nezareti 1854 yılında tamamen ilga edildi. Ancak temizlik, aydınlatma, kaldırım, kanalizasyon hizmetlerindeki aksamalar sonunda 16 Ağustos 1855’te İstanbul Şehremaneti adı ile bir belediye teşkilatı kuruldu. Yeni kurulan bu yapının başına eski Amasya mutasarrıfı Salih Paşa getirildi. Yanına iki yardımcı verilerek 12 kişilik bir şehir meclisi de oluşturuldu. Şehremaneti merkezi idarenin bir şubesi olarak kurulmuştur. 1857’de İstanbul 14 belediyeye ayrılmış ancak sadece Galata-Beyoğlu bölgesinde Altıncı Daire-i Belediye adı altında batılı anlamda ilk belediye kurulmuştur. İstanbul Şehremaneti’ne koordinasyonu sağlama yetkisi verilmişti.

1864 tarihli vilayet nizamnamesi taşra belediye teşkilatına dair ilk hükümleri içerir. Bu nizamname ülkenin idari taksimatını vilayet, sancak, kaza karye şeklinde tespit etmiştir. Valiler vilayetlerin, mutasarrıflar sancakların, kaymakamlar kazaların ve muhtarlar da köylerin idari amirleri olarak belirlenmiştir. Şehremini, şehirnaibi, ayan ya da şehir kethüdası, köy kethüdası, çöplük subaşısı gibi memurlar belediye işleriyle ilgileniyorlardı. 22 Ocak 1871 tarihli idare-i umumiye-i vilayet nizamnamesi taşra belediyelerinin yasal dayanağını meydana getirdi. Buna göre her şehir ve kasabada belediye işleriyle ilgili bir reis ve bir muavin ile 6 üyeden oluşan bir belediye meclisi kurulması istenmişti. Şehir ve kasabalarda belediye teşkilatının yaygın bir şekilde kurulması 5 Ekim 1877 tarihli vilayetler belediye kanunun ile mümkün oldu. 1913 yılında çıkarılan Dersaadet Teşkilat-ı Belediyesi hakkında kanun-ı muvakkat ile belediyecilik yeniden düzenlenmiş ve Şehremini Meclisi yerine Encümen-i Emanet kurulmuştu. İstanbul tek bir belediye ve 9 şube olarak tasarlanmış, 1924 yılında 417 sayılı Ankara Şehremaneti kanunu ile Ankara’ya özel bir yönetim biçimi getirilmiş ve bu yönetimle Ankara Şehremaneti İçişleri Bakanlığı’nca atanan bir Şehremini’nin yönetiminde Encümen-i Emanet ile bir belediye genel kurulundan oluşturulmuştu. Önceleri atama ile başa gelen belediye başkanları Cumhuriyetle beraber seçim usulüyle göreve gelecek şekilde değişikliğe tabi tutulmuş,1 Mart 1957 tarihinde de belediyeler özel idarelerden ayrılmıştı.

İzmit Belediyesi’nin kuruluş tarihi kesin olmamakla birlikte bazı KAYNAKLARda 1871 bazı KAYNAKLARda da 1877 olarak belirtilir. Ahmet Nezih Galitekin’in de belirttiği gibi İzmit’in Cumhuriyet öncesi belediye başkanları her yıl çıkarılan Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye’lerde verilmemiştir. Farklı araştırmacıların eserlerinden derlenen bilgiler doğrultusunda Osmanlı dönemi İzmit belediye başkanları şunlardır: Kasap Tahir Ağa, Mehmet Raşit, Ahmed, Eşref Efendi bin Mustafa, Küçük İsmail, Kevork, Moralızade Edhem Efendi, Hafız Rüştü Efendi, Cemal Efendi bin el hac Ahmed, Fescizade Savfet Bey, Edhem, Asım Ali, Galip, Hacı Salih Efendi, Hacı Ali Bey.

Cumhuriyet dönemi belediye başkanları ise Z. Abidin Aral, (1923-1931), Kemal Öz (1931-1950), Sadettin Yalım (1950-1952), Ali Haydar Özatalay (19521954), Akif Terzioğlu (1954-1956), Osman Gençal(1956-1958), Ekmel Çetinel, 1958-1959), Aleattin Eriş (1959-1960), Hüsnü Başer (1960-1962), Muhlis Babaoğlu, (1962-1963), Enver Atafırat (1963-1968), Leyla Atakan (1968-1972), Erol Köse (1972-1977), Cevdet Bağdat (1977-1980), Ertuğrul Ünlüer (1980-1982), Aydın Tamer (3 Ay 1980), Cemal Uzunkol(1982-1984), Necati Gençoğlu (1984-1989), Sefa Sirmen (1989-1994). Birleşen Belediyeler: Ali Kahya (Sabri Gökbudak, İskender Atas, İhsan Sarıca, Sabri Gökbudak) Bekirpaşa, (Abdullah Çakmak, Fikret Toker, Abdullah Göktürk), Akmeşe, (Hilmi Sevilen), Kuruçeşme (Mürsel Ok, Murat Ölçer, Ali Kahraman) Saraybahçe (Hikmet Erenkaya, Metin Alan, Halil Vehbi Yenice), Nevzat Doğan (2009-2019), Fatma Hürriyet Kaplan (2019)’dır.

Kocaeli, 2 Eylül 1993’te çıkarılan 504 sayılı kanun hükmünde kararname ile büyükşehir unvanı kazandı. 2004 yılında çıkarılan 5216 sayılı kanun ile büyükşehir belediyesinin sınırları il mülki sınırları oldu. İbrahim Karaosmanoğlu 28 Mart 2004’te yapılan yerel seçimlerde İzmit büyükşehir belediye başkanı seçildi. Aynı yıl yapılan büyükşehir kanunu ile İzmit Büyükşehir Belediyesinin adı Kocaeli Büyükşehir Belediyesi olarak değiştirildi. İbrahim Karaosmanoğlu da Kocaeli Büyükşehir Belediyesi’nin ilk belediye başkanı oldu. 31 Mart 2019 tarihinde yapılan yerel seçimlerde aday olmayan İbrahim Karaosmanoğlu’nun yerine Tahir Büyükakın Kocaeli büyükşehir belediye başkanı oldu.

KAYNAKÇA

Ebubekir Sofuoğlu, Osmanlı İdaresi Döneminde Kocaeli’de Belediyecilik Örnekleri, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu, Kocaeli 2015, s. 637-645; Mustafa Dönmez, “Türkiye’de Belediyeciliğin Tarihsel Gelişimi”, Türk İdare Dergisi, Sayı 406, Mart 1995, s. 165-173; Cengiz Sunay, “Belediyeciliğin Doğuşu Sürecinde Osmanlı Mirası”, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (3),2002, s. 113-133; Ruşen Keleş, Yerinden Yönetim ve Siyaset, İstanbul 1992, s. 97-98; Ruşen Keleş, Yerinden Yönetim ve Siyaset, İstanbul 1992, s. 90-98; İlber Ortaylı, Türkiye İdare Tarihi, İstanbul 2007, s. 430-450; Musa Çadırcı, “Osmanlı İmparatorluğunda Eyalet ve Sancaklarda Meclislerin Oluşturulması”, Belleten, Yusuf Hikmet Bayur Özel Sayısı, Ankara 1984, s. 269-271; Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Türkiye’de Yönetim 1839-1856, Ankara 2007; Bilal Eryılmaz, Tanzimat’a ve Yönetimde Modernleşme, İstanbul 1992, s. 199-214; Rıfat Yüce, Kocaeli Tarih ve Rehberi, Haz. Atilla Oral, İstanbul 2007, s. 473; İdris Bostan, “İzmit”, DİA, Cilt: 23 İstanbul 2001, s. 538; İller Bankası, Belediyeler Yıllığı, Ankara 1949, Cilt: II, s. 383; Ahmet Nezih Galitekin, Tarihte İzmit ve İzmit Tarihinde Bir Eşraf Ailesi Soydan’lar, İzmit 2011, s. 157-159; Nihat Durak, “İzmit’in Yakın Tarihinde Meşhur Kişiler”, Kocaeli Dokümantasyon Merkezi’nden Haberler Bülteni, Sayı: 18, Ekim 1998, s. 3; https://www.izmit.bel.tr/kurumsal/eski-baskanlarimiz_0145/.

Funda SELÇUK ŞİRİN