||.Mahmut döneminden itibaren bürokrasideki yeni yapılanmaya paralel olarak, 28 Temmuz 1850’de, 1807 tarihli Fransız ticaret kanununun birinci ve ikinci kısımlarının tercüme edilmesiyle yeni bir ticaret kanunnamesi oluşturulmuştur. Böylece ticaret ve şirket hususlarındaki şeri hukuka dayalı kurallar yerlerini yavaş yavaş batı hukuku verilerinin ölçü olarak alındığı yeni uygulamalara terk etmiştir. Kanunnamede ticaret şirketleri kolektif, komandit ve anonim şirketler olmak üzere üç ana başlık altında ele alınmıştır. Batılı tanımlamaların yapıldığı ilk metinler olması ve daha sonra da uzun yıllar bu kurallara göre muamele yapılması nedeniyle ticaret kanunnamesindeki şirket konusu son derece önemlidir. İzmid-Düzce Tütün Müstahsılları Ticaret Anonim Şirket-i Osmânîyesi 20 Ekim 1919’da, 30 yıl süre ve 100 bin lira sermaye ile İzmid eski mebusu Hafız Rüşdü Efendi ve arkadaşları tarafından kurulmuştur. Şirketin kuruluş nedeni şirket yönetmeliğinin (nizamname) birinci maddesinde tütün alıp satmak ve bilhassa ortaklarının tütün mahsulünü fenni usuller çerçevesinde işleterek türüne göre ayırma, cinsine göre harman etme ve en iyisi ve en kötüsü ayrı ayrı balya yapma ve balya yapılan tütünleri toptan gerek tüccara gerekse de reji idaresine satmak, Osmanlı topraklarının dahil ve haricinde bulunan çiftçilere maksimum düzeyde fayda sağlayacak şekilde satış yapma şeklinde açıklanmıştır. Şirketin kurulmasına Meclis-i Vükelâ kararıyla ruhsat verilmiştir. Şirketin kurulması ile ilgili çıkarılan “irade”nin uygulanmasına ticaret ve ziraat nazırı memur edilmiştir.
Şirketin hissedarları şu kişilerdir: İzmid mebusu Hafız Rüşdü, İzmidli Hoca Rıfat, Hendekli Palazzade Ali Faik, Hacı Mustafa Ağazade Ahmed, Hacı Molla Yusufzade Ali, Kolcuzade Hacı Ali, Şişmanzade Hüseyin, Şişmanzade Mehmed, Osman Beyzade Ali, Hacı Ahmedzade Hacı Keskin, Hacı oğlu İdris, Hacı Tursun Efendizade Ahmed, Hacı Tursun Efendizade Mustafa, Hacı Mustafa Beyzade Mehmed Adil, Hacı Ömerzade Hacı Ali, Dadaylı İsmail Hakkı, Düzceli Kürdzade Mehmed, Hacı Alizade Hüseyin Remzi, Kadızade Ali Fehmi, Bey oğlu Ali Nihadi beyler.
Kuruluşu, Cumhuriyetin kuruluş yıllarının hemen öncesine tekabül eden şirketin, kurucularının kimlik bilgilerine bakılarak nasıl kurulduğu ve ne amaçla kurulduğu irdelenebilir. Nitekim şirketin kurucuları arasında İzmid eski mebusu Hafız Rüşdü başta olmak üzere molla, ağazade, hacı, efendi ve efendizade gibi unvanları taşıyan kişiler bulunmaktadır. Şayet, kurucular devlet tarafından görevlendirilen varlıklı kişiler ise veya bizzat devlet bu işe ön ayak olmuşsa (ki muhtemelen böyle olmuştur) bu durum bize devletin o dönemde ekonomik kalkınmayı nasıl sağladığı konusunda fikir verebilir. Çünkü anonim şirket kurmak, halkı bir biçimde ticaretin içine çekmek, aynı zamanda uluslararası rekabet edebilir seviyeye çıkarmak açısından önemlidir. Ekonomik kalkınmanın hâlen bu şekilde olması, yani şirketleşmenin günümüzde ulaştığı seviye bunun ne denli doğru bir adım olduğunu göstermektedir.
Şirketin merkezi en fazla tütün yetiştirilen Hendek kasabasıdır. Şirket Osmanlı topraklarının herhangi bir yerinde veya yabancı ülkelerde şube açabilecektir. Şube açılışında ticaret nezaretine bilgi verilecektir. Şirketin tütün ticaretini esas alması bölgenin en önemli ticari emtialarından birisinin tütün olmasıyla ilgilidir. Nitekim yaptığımız araştırmada 1916 yılı Bolu livası salnamesine göre İzmid, Hendek ve Düzce’de yılda 1 milyon kıyye, 1925 yılında ise 3 milyon kıyye kadar tütün üretimi yapıldığı tespit edilmiştir.
Şirketin kurulduğu tarih Mondros Ateşkesinin imzalanmasından yaklaşık 1 yıl sonradır. Bu durum halkın savaşın yaralarını sarmak için ekonomik kalkınma çabalarına da işaret etmektedir. Şirket hisse sahiplerine % 5 faiz veya kar vermeyi taahhüt etmiştir. Fakat bu oran yıllık hâsılattan karşılanamadığı takdirde eksik olan kısmın yedek akçeden (ihtiyat akçesi) karşılanması taahhüt edilmiştir.
KAYNAKÇA
Ali Akyıldız, Osmanlı Dönemi Tahvîl ve Hisse Senetleri Ottoman Securities, İstanbul 2001; Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dosya Usulü İradeler Tasnifi (İ. DUİT), 123/16, Vesîka 1-20; Bolu Vilâyeti Salnâmesi, Rumi 1341/Miladi 1925, haz. Hamdi Birgören, Bolu Belediyesi Bolu Araştırmaları Merkezi, Bolu, 2008; Müstakil Bolu Vilâyet Sâlnâmesi 1334; http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/ k6102.html (Erişim Tarihi 08.04.2014); http://www.mevzuat.gov. tr/MevzuatMetin/1.5.3095.pdf, madde 1, dipnot 1. (Erişim Tarihi 08.04.2014); Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Arşivi; Zeynel Özlü, “İzmidDüzce Tütün Müstahsılları Ticaret Anonim Şirket-i Osmânîyesi”, Uluslar arası Gazi Akçakoca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu, Kocaeli, 2015, ss. 813821.
Zeynel ÖZLÜ