Protestan Ermeni Okulu

1921 yılında gördüğü çeşitli tadilatlardan sonra “Yukarıpazar (İstiklal) İlkokulu” olarak hizmet veren Kozluk Mahallesi, Kapanca Sokak No. 7’deki bina 18 Ağustos 1997’de sekiz yıllık zorunlu eğitime geçişle birlikte yetersiz kalmış ve 2001 yılından itibaren Milli Eğitim Müdürlüğü’ne bağlı “Rehberlik ve Araştırma Merkezi” olarak eğitim-öğretim kurumlarındaki rehberlik ve psikolojik danışma hizmetlerinin yürütülmesi görevini yerine getirmektedir.

1926 yılında ilkokulların onarımları için, İl Özel idaresince bütçeye konulan 2.800 lira ile köy ve diğer ilçe okulları yanı sıra Özel İdare’ye ait İzmit kazasındaki orta okul ve Yukarı Pazar okullarının tamirleri de gerçekleştirilmiştir.

Yukarıpazar Okulu’na hela yapımı için 1959 yılında bir ihale açılmış olup 8 Nisan 1960 tarihinde Yukarıpazar İlkokulu yanınca, okulun öğrencileri Bağçeşme Okulu’na aktarılmıştır.

Yukarıpazar İlkokulu ve Koruma Derneği’nin 1960 yılında yaptığı toplantıda okulun yeniden yaptırılması ve vilayetin de her türlü desteği vereceğinin açıklanmasının ardından Yukarıpazar İlkokulu’ndan kalan malzemeleri tamir etme işi 1961 yılında 99.476 lira ihale bedeli ile müteahhit İsmail Özdemir’e verilmiştir. Kullanılamaz hâle gelen bu okulun eski adı “İstiklal” olduğu için, yerine yapılan okulun adı da “İstiklal” olarak değiştirilmiştir.

1881-1883 Osmanlı genel nüfus sayımı sonucuna göre “İzmit Özel Bölge”sinin merkez ilçesi İzmit’te toplam 39.789 olan nüfusun içinde 333 kadın, 382 erkek olmak üzere 715 Protestan bulunmaktadır. Fransız coğrafyacı Cuinet’nin verdiği bilgilere göre ise 1894 yılında 25.000 nüfusa sahip İzmit’te 365 mülteci, 12.000 yerli olmak üzere 12.365 Müslüman, 5.875 Ortodoks Rum, 90 Protestan, 310 Katolik ve 3.850 Gregoryen mezhebine dahil toplam 4.250 Ermeni, 2.400 Yahudi ile 100 Fransız bulunmakta olup 60 öğrencisi olan bir Protestan Ermeni Erkek Okulu vardır. Bahçecik’teki Protestan Ermeni sayısı ise 300’dür. 1912 tarihli belgelere göre İzmit’te 55 protestan aile bulunurken Protestan Ermeni Okulu ve Protestan Ermeni Kilisesi döneminde Ermeni Mahallesi olarak bilinen Kozluk Mahallesi’ndeki Kapanca Sokak’tadır.

Protestan Ermeni Okulları, Kilisesi ve Vaiz İkametgâhı 1911 tarihli bir arşiv belgesi, İzmit’te yeniden inşa edilecek Protestan Ermeni Kilisesi, erkek okulu, vaiz ikametgâhı ve kız okulu ile ilgilidir. İzmit’te Akçakoca Mahallesi, Kapanca Sokak’ta bulunan, önceleri İstiklal İlkokulu, günümüzde Kocaeli Rehberlik ve Araştırma Merkezi Müdürlüğü olarak kullanılan yapının, eski bir kilise binası olduğu bilinmektedir. Arşivden çıkan kilise ve okula ait projenin bu yapıyla aynı tasarım özelliklerini yansıtması, yapının İzmit’teki Protestan Ermeni Kilisesi ve Erkek Okulu olabileceği ihtimalini güçlendirmektedir.

Protestan Ermeni Kilisesi-Erkek Okulu ile Vaiz İkametgâhı-Kız Okulu olacak biçimde tasarlanan yapılardan kilise ve erkek okulu, muhtemelen Kapanca Sokak’taki, hâlen mevcut olan tescilli yapıdır. Diğer yapının inşa edilip edilmediği tespit edilememiştir. Kanada-Toronto’da yerleşik ve 5-6 Eylül 1955 olaylarından sonra Türkiye’den ayrılan Vaughan Osgan, okulun Frankfurt-Main teoloji okulunda Almanca olarak iyi bir eğitim almış olan dedesi Harutyun Karnigian tarafından 1913 yılında açıldığını belirtmektedir. Fakat Osmanlı İmparatorluğu’nda Protestan misyonerlik faaliyetleri Amerikalılar tarafından yürütülmüştür. Bunlardan en bilineni olan ve 1810’da Amerika’nın Boston kentinde kurulan Protestan American Board of Commissioners for Foreign Mission, Osmanlı topraklarında 1820’lerde faaliyet göstermeye başlamıştır. İlk olarak 1846’da kurulan Protestan Ermeni Kilisesi’ni Adapazarı, İzmit ve Trabzon Protestan Ermeni kiliseleri izlemiştir.

İzmit’teki Protestan Ermeni Kilisesi, 20 Temmuz 1846 tarihinde ibadete açılmıştır. İzmit Protestan Kilisesi’yle ilgili 1911 tarihli belge, İzmit Protestan cemaatinin kilise şeklinde kullandığı evin harap olması nedeniyle alt katı erkek okulu olarak düzenlenecek yeni kilise ile ayrı bir kız okulu ve vaiz ikametgâhının inşasına ruhsat verilmesi ile ilgilidir. Belgede kâgir olarak inşa edilecek binaların arsasının Protestan mütevellisi kuyumcu Migirdiç adına kayıtlı olduğu, inşaat için gerekli olan 210.000 kuruştan 160.000 kuruş 10 santiminin mevcut olduğu, geri kalanının ise cemaatten toplanacağı açıklanmıştır. Bu belgede yapılacak yapıların İzmit Belediyesi kalfası Ovannes (ya da Ohannes) Kalfa tarafından hazırlanmış projeleri de mevcuttur. Kapanca Sokak’ta eski bir kilise olduğu bilinen yapı, bazı farklılıklar dışında plandaki tasarım özelliklerine sahiptir. Belgedeki diğer proje, bitişik tasarlanan kız okulu ve vaiz ikametgâhı binalarına aittir. Kız okulunun bodrum katıyla birlikte iki, vaiz ikametgâhının üç katlı inşa edileceği, projede görülmektedir. Kapanca Sokak’taki yapı ile Protestan Kilisesi ve erkek okulunun planlarının benzer özellikler taşıması, bu planın uygulandığını düşündürmektedir. Vaiz ikametgâhı ve kız okulu olarak tasarlanan yapıların inşa edilip edilmediği tespit edilememiştir.

KAYNAKÇA

Kocaeli Meclisi Umumisi 1927, s. 23; Hedef, 01.09.1959; Azim gazetesi, 10 Nisan 1960; Demokrat Kocaeli, 20 Nisan 1960; Kocaeli İl Daimi Encümen Kararı, 20 Haziran 1961; 12 Aralık 1961, Aktaran Özden Senem Binici, İzmit’te 1936–1966 Yılları Arasındaki Yapı Üretiminin Kentin Gelişimine Etkileri, KOÜ Fen Bil. Ens. Mimarlık ABD YLT, Kocaeli 2012, s. 218; Kemal H. Karpat, Osmanlı Nüfusu (1830-1914), İstanbul 2003; F. Yavuz Ulugün, Seyahatnamelerde Kocaeli ve Çevresi, İzmit 2008; Şennur Kaya, Tanzimattan Cumhuriyete İzmit Kenti, ITU-SBF Doktora Tezi, Istanbul 2008, s. 161-165; Tekeli ve İlkin, Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, s. 38, Ankara.1993; Pars Tuğlacı, Tarih Boyunca Batı Ermenileri (287-1850), C. I, s. 747, İstanbul.2004

F. Yavuz ULUGÜN