İzmit’te Bir Cadde

İzmit kent merkezini doğu-batı doğrultulu kat eden dört önemli caddeden biridir. Cadde, batıda Eski Hamam Sokağı, doğuda Leyla Atakan Caddesi ile kesişmekte, kuzey-güney uzantılı Fethiye Caddesi ve Alemdar Caddesi ile İnönü ve Hürriyet caddelerine bağlanmaktadır. Toplam 996 metre uzunluğunda olan cadde, İzmit’in en eski mahalleleri olan Tepecik, Ömerağa ve Karabaş mahallelerinin sınırlarından geçmektedir.

İstiklal Caddesi’nin de bulunduğu kentin güneyinde kalan ticaret alanı, İzmit’te 16. yüzyılda gerçekleştirilen imar faaliyetleri sonucunda gelişmiştir. Bu yüzyılda genişletilen günümüzdeki İnönü Caddesi’nden geçen eski Bağdat Yolu ile sahil arasında çok sayıda han inşa edildiğinden, kentin bu kesimi, “Hanlar İçi” olarak adlandırılmıştır. Burası çarşı kimliğini halen korumaktadır. Caddenin tarihsel ve fiziksel gelişiminde dönüm noktalarından biri de İstiklal Savaşı yıllarıdır. İzmit, İstiklal Savaşı sırasında 28 Haziran 1921 tarihinde düşman işgalinden kurtarılmış olmakla birlikte tüm Anadolu kentleriyle ortak bir kaderi paylaşarak işgalci kuvvetler tarafından yakılmıştır. Kentin yangından en çok etkilenen kesimi, tüccar mahzenlerinin bulunduğu Hanlar İçi olmuştur. 1923 tarihli arşiv belgesinde, kentin ortasındaki Müslüman çarşısı olan Hanlar İçi mevkisinde 2 cami, 2 fabrika, 11 hane, 9 otel, 3 fırın, 15 büyük mağaza ve 200’den fazla dükkânın zarar gördüğü belirtilmiştir. Yanan yerlerin yeniden imarı konusunda Büyük Millet Meclisi hükümetinin İzmit sancağına atadığı ilk mutasarrıf olan Sadettin Bey büyük çaba göstermiştir.

Sadettin Bey’in Mösyö Merlo’ya hazırlattığı yol istikamet çalışmalarını da kapsayan Osmanlıca haritaların ilgili paftaları, günümüzdeki İstiklal Caddesi ve Hanlar İçi mevkisinin bu yıllardaki durumunu gösteren önemli belgelerdir. Bunlardan biri, caddenin yangından sonraki düzenlenmesi maksadıyla hazırlanmıştır ve üzerinde Tevsian Küşat Olunan Nurettin Paşa Caddesi Haritası yazılıdır. Ancak haritada caddenin batı kesimi Hanlar Çarşusu Sokağı olarak nitelendirilmiştir. Haritada verilen lejanttan caddenin genişliğinin 10 zira metreden (7,57 metre) 15 zira metreye (11,36 metre) çıkarılmasının uygun görüldüğü anlaşılmaktadır. Haritanın en altında belediye mühendisinin mührü ve Rumi 6 Ağustos 1339 (M. 1923) tarihi yer almaktadır. İşgalden sonra yapılan imar çalışmalarının sonrasında caddeye, büyük olasılıkla 1922-1923 yıllarında I. ordu komutanı olan Nurettin Paşa’nın adı verilmiştir. 1924-1925 yıllarına ait İzmit ticaret salnamelerinde ve 1926 yılına ait bazı yazılı belgelerde burası Nurettin Paşa Caddesi olarak geçmektedir. Buna göre cadde, “İstiklal” adını daha sonraki bir tarihte almıştır.

1926 tarihi bulunan bir paftada ise caddenin en batısına Küçük Rum Mahallesi Sokağı, Bakırcılar Çarşısı’ndan sonrasına, yukarıda değinildiği gibi Hanlar Çarşusu Sokağı, eski Musevi Mahallesi olan doğu kesimine Maraşlı Sokağı’ndan Çarşılar Başı Camii Şerifine Giden Yol ve Eşref Efendi Sokağı yazılmıştır.

Caddenin geçtiği üç mahalleden biri olan Karabaş Mahallesi, İzmit’in eski Rum Mahallesi’dir. Yukarıda değinilen Osmanlıca haritalarda cadde güzergâhı üzerinde Küçük Rum Mahallesi Sokağı, Fransız Mektebi, Havra, Musevi Okulu, Maraşlı Camii ve Çarşıbaşı Camii gibi yapı ve sokak adlarına rastlanması, burasının 1920’lerden önce İzmit’in demografik çoğunluğunun yansıdığı alanlardan biri olduğuna işaret etmektedir. İşgalden sonra burada dönemin ihtiyaca uygun yeni ticaret yapıları inşa edilmiştir. Caddenin doğu yarısında bulunan Çarşıbaşı Camii, işgal sırasında yandığına değinilen iki camiden biri olmalıdır. Çarşıbaşı Camii’nin bulunduğu İstiklal ve Fethiye caddelerinin kesiştiği kuzeydoğu köşedeki parsele 1920’li yıllarda II. vakıf han binası, caddenin doğusuna inşaatı 1926 yılında tamamlanan hal binası yapılmıştır. Öte yandan bu cadde üzerinde bulunan Mehmet Bey Camii Vakfı’na ait taşınmazlar da 1926 yılından itibaren satılmaya başlanmıştır.

Hanlar İçi dışında İstiklal Caddesi’nin ticari kimliğini ortaya koyan kavramlardan bir diğeri Çarşıbaşı/ Çarşılarbaşı’ dır. Çarşıbaşı, İstiklal Caddesi ile Bakırcılar Çarşısı’nın kesiştiği alan ile bunun 20-30 metre ilerisinde bulunan tarihi Kapanönü Çarşısı’nı ifade etmektedir.

İzmit’te çarşı kavramının hâlen karşılık bulduğu caddenin mimari kimliğini genel anlamda ticaret yapıları oluşturmaktadır. Burada bulunan çarşı oluşumlu ticaret alanları Kapanönü, Bakırcılar / Kalaycılar, Ciğerciler çarşıları fiziki bakımdan değişime uğramakla birlikte varlıklarını hâlen sürdürmektedir. Ancak burada, az da olsa kâgir tescilli sivil mimarlık örneklerinden söz etmek mümkündür.

Eski yıllarda bu cadde üzerinde perşembe günleri açık pazarın kurulduğu da bilinmektedir. 1940’lı yıllarda buradaki pazar sahası, Kapanönü’nden Ulugazi İlkokulu’na kadar uzanmaktaydı. 1957 yılında belediye tarafından açık pazarın yeni hal binası etrafında kurulmasına karar yerilmiştir.

İstiklal Caddesi 1930’lu yıllardan itibaren kent planlarında da ele alınmıştır. 1935-1938 yıllarını kapsayan Jansen planında İstiklal Caddesi, yeşil alanlar, pazar alanı, resmi yapılar ve konutlar gibi farklı amaçlı adalara ayrılmıştır. Jansen’in İzmit planı tam olarak uygulanmamıştır. Dönemin belediye başkanı olan Kemal Öz’ün İzmit’te yaptığı düzenlemeler arasında İstiklal Caddesi de bulunmaktadır.

Önceleri Arnavut kaldırımlı iki katlı ticaret ya da ticaret-konut yapılarının sıralandığı cadde üzerinde, 1950’li yıllardan itibaren dönemin modern çarşı kavramına uygun işhanları inşa edilmeye başlanmış, çok katlı yapılaşma, özellikle 1970-1990 yılları arasında çoğalmıştır. III. Vakıf Han (1955), Kızılay İşhanı (1960’lı yılların başı), Kaya İşhanı (1965), Ayta İşhanı (1966) ve II. Vakıf Han yerine yapılan Belediye İşhanı (19771990) bunların öncü örnekleridir. 1958 yılında caddenin siluetinde PTT binası da yer almıştır. Çok katlı yapılaşmanın artmasında 1965 tarihli Kat Mülkiyeti Kanunu’nun da büyük önemi bulunmaktadır. Burada İşhanları ile aynı yıllarda yapılan apartmanlara Sıvaslıoğlu Apartmanı (1963), Temizel Apartmanı (1966), İstiklal Apartmanı örnek gösterilebilir.

1926 yılında hizmete giren hal binası, 1950’lerde yeni hal binasının yapılmasıyla önemini giderek yitirmiş, bir dönem ortasındaki arsa sinema olarak işletilmiş, 1964 yılında da burası 19 dükkân daha ilave edilerek balık pazarına dönüştürülmüştür. 1980’li yılların sonunda ise tamamen yıkılarak yerine 1992 yılında inşasına başlanan Belsa Plaza yapılmıştır. 2019 yılı tespitlerine göre cadde üzerinde toplam 155 bina bulunmaktadır. Bunların en yükseği 10 katlı olup toplam bina sayısının yaklaşık 1/3’lik kısmı 6 kattan oluşmaktadır. Caddenin bina stokunun yüzdesel yoğunluğunu ticaret-konut binaları oluşturmaktadır.

Cadde üzerinde kalan önemli kamusal yapı ve alanlar da söz konusudur. Caddenin doğu ucunda Belsa Plaza’nın çok katlı bloku olan İzmit Belediyesi binası yer alır. Bunun önünde bulunan Hürriyet Caddesi ve Abdurrahman Yüksel Caddesi’nin kesiştiği parsel, 1994 yılında yanan eski Tekel binalarından kalan mevcut duvarlar korunarak Belediye Parkı olarak düzenlenmiştir. İzmit’teki erken Cumhuriyet dönemi mimarlığının önemli bir örneğini teşkil eden Ulugazi İlkokulu, Hürriyet Caddesi ile İstiklal Caddesi arasında bulunmaktadır.

KAYNAKÇA

T. Aksoy, Kocaeli Kültür Envanteri, Kocaeli, 2011; Ö. S. Binici, İzmit’te 1936-1966 Yılları Arasındaki Yapı Üretiminin Kentin Gelişimine Etkileri, (Kocaeli Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Kocaeli 2012; İ. Bostan, “İzmit”, İslam Ansiklopedisi, C. 23, İstanbul 2001, 536-542; N. Erdoğan,S. AyyıldızM. Özbayraktar, Geleneksel İzmit Kent Merkezi, Mahalleler, Sokaklar, Mimari Eserler, İstanbul 2011; H. ErolF. Y. Ulugün, İzmit Esnaf ve Ticaret Tarihi, byy, 2013; A. N. Galitekin, İzmit Mehmed Bey Nam-ı Diğer Fevziye Câmi’-i Şerîfi, İstanbul 2002; İller Bankası, İzmit Analitik Etütleri, Ankara 1970; Ş. Kaya, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İzmit Kenti, Kocaeli 2009; A. Oral, (Haz.), Kocaeli Tarih ve Rehberi, İstanbul 2007; M. Özbayraktar, Evaluation of Traditional Çarşıs (Bazaar) in Urban Cores within the Context of Spatial Quality: The Case of Kapanönü Çarşı (İzmit/Turkey), Online Journal of Art and Design, 6/ 4, October 2018; A. Öztüre, Nicomedia Yöresindeki Yeni Bulgularla İzmit Tarihi, İstanbul 1981; M. Yazıcı, İzmit’te Çocukluğum (II. Dünya Savaşı Yılları), Kocaeli 2004; T. Yinelek, İzmit Tarihi Kent Merkezinde Ticaretin ve Ticaret Mekanlarının Dönüşümü: İstiklal Caddesi Örneği, (Kocaeli Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kocaeli 2019; R. Yüce, Kocaeli Tarih ve Rehberi, İzmit 1945.

Şennur KAYA