Kocaeli İl Sınırı İçindeki Gar Binaları
Günümüzde Kocaeli il sınırları içerisinde bulunan 312 km’lik demiryolu ağı ile yıllık ortalama 1.082.476 yolcu ve 1.962.895 ton yük taşınmaktadır. 2021 yılı TCDD verilerine göre Kocaeli ili içinde Darıca, Gebze, Dilovası, Tavşancıl, Hereke, Yarımca, Derince İzmit, Köseköy, Büyükderbent istasyonları faal durumdadır. Günümüzde Kocaeli ili sınırlarından geçen hatlar ve uğradıkları istasyon binaları şöyledir:
Yüksek hızlı tren istasyonları: Gebze İstasyonu, İzmit Garı
İstanbul-Haydarpaşa-Ankara demiryolu hattı istasyonları: Gebze İstasyonu, İzmit Garı
Marmaray hattı istasyonları (Gebze-Halkalı hattı): Çayırova, Gebze Teknik Üniversitesi Fatih, Muallimköy, Osmangazi, Darıca, Gebze.
Ada ekspresi hattı: Çayırova, Gebze, Dilovası, Hereke, Yarımca, Derince, İzmit, Köseköy, Büyükderbent. Binasının mimari özellikleri ve büyüklüğü, yolcu kapasitesi, tarihi önemi gibi özellikler dikkate alındığında Darıca, Gebze, Diliskelesi, Tavşancıl, Hereke, Yarımca, Tütünçiftlik, Derince, İzmit, Köseköy, Büyükderbent istasyonlarının ayrı bir önemi bulunmaktadır.
Darıca İstasyonu
2019 yılında hizmete açılan Darıca İstasyonu 1 ada platformu ve 3 ray ile Marmaray hattında hizmet vermektedir. Gebze İstasyonu’nda olduğu gibi istasyon binası karşılıklı peronları karşılıklı olarak üst kotta birbirine bağlama görevi görecek şekilde planlanmıştır. İstasyonda yolcuların kullandığı mekânlar dışında, idari ve teknik personel ofisleri ile teknik bölümler bulunmaktadır. İstasyon giriş yapısı merdiven üstü kanopi, normal ve yürüyen merdivenler, engelli asansöründen oluşmaktadır. Betonarme yapı sistemi, uluslararası standartlar, Türk yangın yönetmeliklerine ve engellilere uygun inşa edilmiştir.
Gebze İstasyonu
1873 yılında hizmete giren tarihi Gebze İstasyonu 1960 yılına kadar hizmet vermiştir. 17 Ocak 1923’te Atatürk ve Halide Edip Adıvar’ın Gebze’ye gelişinde bulundukları tarihi istasyon binası iki katlı ana kütle yanında tek katlı ek yapıdan oluşmaktaydı. Ana kütlenin katları bir silme ile birbirinden ayrılmıştır. Zemin katta kesme taş söveli-basık kemerli kapı ve pencereler cephenin karakteristik özelliklerini oluşturmaktadır. Üst katta pencereler kemersizdir. Zemin katta taş dokusu görülürken, üst kat ve ek bina sıvalıdır. 1922 yılında işgal döneminde yakılan ve yeniden onarılan yapı günümüzde işlev dışıdır. 1969 yılında tek katlı olarak inşa edilerek hizmete açılan yeni istasyon binası Marmaray projesine kadar hizmet vermiştir.
2013’te yıkılmış olan ve yapının uzun kenarlarından iki yöne genişçe çıkan betonarme saçaklarıyla özellik kazanmış istasyon binası 2019 yılında yeniden inşa edilerek hizmete açılmıştır. Tek katlı, betonarme, basit ve tip proje planlı bir bina olan eski istasyon binasının yerine 2 ada platform, 1 kenar platform ve 5 ray barındıran, peronları birbirine karşılıklı olarak üst kottan bağlayacak ve asansörler ile üst kota ulaşılacak şekilde tasarlanmış engelsiz tasarım anlayışı barındıran modern betonarme sistemde bir istasyon binası inşa edilmiştir. Yakınında bulunan tarihi istasyon binası 1999 depremine dek lojman olarak kullanılmıştır. Uluslararası standartlar, Türk yangın yönetmeliklerine ve engellilere uygun inşa edilen yeni istasyon önemli bir metropol ve banliyö durağıdır. Hızla sanayileşen ve göç alan ilçenin sosyo-kültürel yapısını yansıtmaktadır. Günümüzde ise çağdaş gelişmelere ayak uydurarak raylı ulaşım sistemini kullanan insanların her türlü gereksinimine yanıt vermeye çalışmaktadır. İstanbul-Ankara YHT, İstanbul-Konya YHT, Ankara Ekspresi ve Pendik-Adapazarı trenlerine hizmet vermektedir.
Diliskelesi İstasyonu
Geçmişi 1873 yılındaki demiryolu hattının kuruluşuna dayanan bina, Bostancı İstasyonu ile aynı plan tipinde ve benzer özelliklerdedir. Kâgir ve iki katlı ana yapıya bitişik tek katlı birimden oluşmaktadır. Osmanlı döneminde inşa edilen diğer istasyon binalarında olduğu gibi katlar cephede silme ile vurgulanmış, kesme taş söveli kemersiz pencere ve kapı dizileri kullanılmıştır. Asimetrik plana sahiptir. 2020 yılında yanmış ve hasar görmüştür.1975 yılına kadar hizmet veren yapının yerine betonarme tek katlı bir yapı olarak yenisi inşa edilmiş; 2012 yılında ise istasyon kullanıma kapatılmıştır. 26 Mart 2021’de Ada Ekspresi için yeniden hizmete açılmıştır.
Tavşancıl İstasyonu
1873 yılında İzmit-Ankara hattının yapımıyla birlikte bu bölgedeki diğer istasyon binaları gibi Almanlar tarafından yapılmış olduğu bilinmektedir. İstasyon neo-klasik üsluptadır. İtalyan taş ustaları tarafından inşa edilen cephesindeki mimari ve sanatsal unsurlar taş işçiliğiyle dönem özelliklerini yansıtmaktadır. Yapı, gar ana binasıyla bu binaya bitişik şef ofisi ve lojmandan oluşmaktadır. Birinci katın lojman olarak kullanıldığı, diğer yapıların ise tek katlı olarak inşa edildiği tespit edilmiştir. Diliskelesi istasyon binasındaki cephe özellikleri bu yapıda da görülmektedir. 26 Mart 2021’de Ada Ekspresi için yeniden hizmete açılmıştır.
Hereke İstasyonu
İstasyon binasının tuğlaları üzerinde yer alan 1873 tarihi istasyonun yapım tarihi hakkında bilgi vermektedir. Gar binası ve müştemilatlarından oluşan küçük bir komplekstir. İki katlı lojman binası Cumhuriyet döneminde yapılmıştır. Gar binasının yolcu salonunun olduğu bölüm Gebze, Diliskelesi, Tavşancıl ve İzmit tarihi tren istasyonlarında olduğu gibi iki katlı olup üst katı lojman olarak kullanılmaktadır. İki yanında tek katlı bölümler mevcuttur. Bu tek katlı bölümlerden birisi yolcu bagajları için tahsis edilmiştir. Türkiye’deki istasyon binaları plan tipolojisi içinde, giriş bölümü iki katlı, yan bölümleri tek katlı gar binaları grubunda yer almaktadır ve simetrik planlıdır. İstanbul Erenköy gar binası ile plan özellikleri açısından benzerlik göstermektedir. Yolcu salonu bölümünün pencere ve kapı lentoları düz olup kilit taşları pencere ve kapı üzerlerinde vurgulanmıştır. Yanlardaki tek katlı bölümlerin pencereleri ise basık kemerlidir. Binanın yer ile birleştiği noktadan başlayarak çatıya kadar uzanan, yapıyı bir çerçeve gibi saran düşey ve yatay beyaz söveler dikkati çekmektedir. Bu beyaz çizgi iki katlı kısımda katları birbirinden ayıran belirgin bir silmeye dönüşmektedir. Günümüzde TCDD’ye ait yapıya sonradan ilave edilmiş kâgir yapılar mevcuttur. Su deposu olarak kullanılan kâgir yapı da iki katlı olup birinci katı ahşap kaplamadır. Alman imparatoru II. Wilhelm, Mustafa Kemal Atatürk, Ürdün kralı Tallal Bin Abdullah Hereke’yi ziyaretinde bu istasyonu kullanmışlardır.
Tütünçiftlik İstasyonu
Eski Tütünçiftlik İstasyon Binası hattın önemli istasyonları arasında yer almıştır. 1889 tarihli Anadolu Demiryolları İnşaat Şirketi İzmit-Ankara Hattı Sözleşmesi adlı kaynak 0 kilometre ve 49.750 kilometre arasındaki binalar ve ekleri ile Tütünçiftlik İstasyonu’nun yapımı için hazırlanmıştır. Bu kaynakta, sözleşme, demiryolu yapılarının nasıl inşa edileceğinin detaylı olarak tarif edildiği teknik şartname ve birim fiyat listesi yer almaktadır. Söz konusu kaynaktan yola çıkarak, Haydarpaşa-Tütünçiftlik arasındaki yolcu binalarının 1889-1892 yılları arasında yapılmış olduğu düşünülmektedir. Beşik çatılı, iki katlı, basık kemerli pencereleri ve giriş kapısıyla kâgir istasyon binasının yakınında tek katlı bir hizmet binası bulunmaktadır. Tütünçiftlik’teki ilk yapı olma özelliğini taşımaktadır. İşgal yıllarında Tavşancıl istasyonu ile birlikte ele geçirilerek işgal edilen eski bina günümüzde hizmete kapanmıştır.
Yarımca (Körfez) İstasyonu
Bu istasyon 1873 tarihinde “Chemins de Fer Ottomans d’Anatolie” / “Osmanlı Anadolu Demiryolları” şirketi tarafından Körfez Tren İstasyonu adıyla inşa edilmiştir. Günümüzde Pendik-Adapazarı hattı için hizmet veren istasyon binası Cumhuriyet döneminde tek katlı olarak yeniden inşa edilmiştir. Yolcu salonu, bilet satış ve ofis bölümleriyle açık bekleme alanlarından oluşmaktadır. İnce uzun istasyon binasının iki ucu kapalı hacimlerden oluşmakta, orta kısım ise sütunlarla taşınan çatının altında açık bir bekleme alanı oluşturmaktadır. 2012 tarihinde Ankara-İstanbul yüksek hızlı tren hattı inşaatı nedeniyle geçici olarak kapatılmış günümüzde tekrar hizmete açılmıştır.
Derince İstasyonu
Derince limanı ile birlikte planlanan İstanbul-Ankara hattı üzerinde bulunan eski istasyon binası, tahmini 1904 yılında Osmanlı Anadolu Demiryolları şirketi tarafından inşa edilmiştir. Derince beldesine inşa edilen ilk yapıdır. Demiryolu ulaşımı ve liman, beldenin sanayileşmesi ve göç almasında büyük rol oynamıştır. Kocaeli Derince beldesinin şekillenmesinde önemli rol oynayan eski istasyon binası iki katlı ana bina, su deposu ve taş lojman binasından oluşmaktadır. Asimetrik plan tipindedir. Basık kemerli, altı bölümden oluşan iki katlı pencereleri, bina köşelerinde taş süslemelerine sahiptir. Cumhuriyet döneminde eski istasyonun yakınına tek katlı betonarme yeni istasyon binası inşa edilmiş ve 1999 depreminde hasar gören eski bina günümüzde restore edilmiştir. İstanbul-Ankara yüksek hızlı tren inşaatı nedeniyle 2012 yılında hizmete kapatılmış, 2017 yılında yeniden kullanıma açılmıştır. Günümüzde Pendik-Adapazarı bölgesel hattı için hizmet vermektedir.
İzmit İstasyonu
İçinden tren geçen şehir olarak anılan İzmit’in kültürel miras simgelerinden biri olan ve İzmit’in batı girişinde konumlanan eski tren istasyonu, gar binası, hangar binası, ambar binası, su kulesi, lojman, yemekhane binası ve müştemilatlardan oluşan yaklaşık 21 dönümlük büyük bir komplekstir. Yıllarca İstanbul-Ankara ve Anadolu hattı üzerinde hizmet vermiştir. Tarihi eser olarak tescillenmiş olan yapı 1870-1873 yılları arasında ambar binası 1891 yılından sonra, hangar binası 1891 yılından önce, lojman binası 19. yüzyılın sonunda, yemekhane binası 20. yüzyılın ilk çeyreğinde, su deposu ise 1873 tarihinde inşa edilmiştir. Mimarı, Haydarpaşa gar binasının da mimarı olan Alman Otto Ritter olarak kaynaklarda ifade edilmektedir. O dönemde Otto Ritter’in Helmut Cuno ile birlikte bu hat üzerinde yer alacak istasyon binaları için tip projeler çizdiği bazı kaynaklarda yer almaktadır. Yapı dikdörtgen planlı olup binanın giriş kısmı ortada ve iki katlıdır. Yapının iki kenarında yükselen bölümler bulunmaktadır. Yapının taş söveli kapıları ve pencereleri basık kemerlidir ve kilit taşları ile cephede vurgulandıkları görülmektedir. Yolcu salonunun üst katında yer alan pencereler ise düz lentolu, yan bölümlerin üst kat pencereleri ise yine basık kemerlidir. Garın denize bakan güney cephesinde, yolcu salonunun arka cephesinde, cephenin yukarda bir yuvarlak kemerle ve kısa dikdörtgen kuleler ile vurgulandığı görülmektedir. Bu cephedeki diğer önemli bir öğe de demir korkuluklu yolcu salonu boyunca uzanan metal konstrüksiyonlu balkondur. Yan bölümlerin güney cephesinde ise pencere ve kapı dizisinin cephe boyunca yükselen bir yuvarlak kemerle vurgulandığı görülmektedir. Yapılan bir bilimsel çalışmada binanın fraktal oranları ölçülmüş, altın oran geometrisine yakın oranlar taşıdığı tespit edilmiştir. Başta Mustafa Kemal Atatürk olmak üzere birçok önemli devlet adamının karşılama törenlerine ev sahipliği yapmıştır. 2006 yılında restore edilen yapı ve müştemilatları Kocaeli Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu ve bir bölümü ise müze olarak kullanılmaktadır.
Yakınına yapılan iki katlı büyük gar binası Ankara ve İstanbul’u YHT ile birbirine bağlayacak proje kapsamında geçen yıl tadilata alınmış, yenilenen hâliyle iki katlı garda, altı adet bilet gişesi, yolcu salonu, VIP salonu, erkek ve kadınlar için mescit ve satış birimleri, TCDD çalışan ve emeklileri için de bir lokal bulunmaktadır. Günümüzde 3 platform, 7 ray ve 26 tren seferiyle Ankara-İstanbul YHT ve İstanbul-Konya YHT, Ankara Ekspresi anahat ve Pendik-Adapazarı bölgesel trenlerine hizmet vermektedir.
Köseköy İstasyonu
Kartepe ilçesi sınırları içinde yer alan istasyon Pendik-Adapazarı hattı için hizmet vermektedir. İstasyon 1975 yılında TCDD tarafından İstanbul-Ankara demiryolunun İzmit şehir merkezini bypass edecek şekilde düzenlenmesi sırasında yeniden inşa edilmiştir. Tek katlı yolcu ulaşım eylemlerine hizmet eden bir ana bina önünde direklerle taşıtılan üzeri bir saçak ile kapatılmış yarı kapalı yolcu bekleme alanı bulunmaktadır. Esasen bir yolcu istasyonu olmaktan ziyade 2010 yılı itibariyle bir lojistik merkezidir. TCDD Haydarpaşa Limanı’nın kapanacak olması, tüp geçit projesiyle Asya ve Avrupa tren hattının birleşecek olması dolayısıyla Köseköy Lojistik Merkezi’nin önemi çok hızlı bir şekilde artmıştır. Lojistik merkez bağlamında Köseköy Lojistik Müdürlüğü 2003 yılından itibaren yurtiçi ve yurtdışına yük taşımacılığı yapmaya başlamıştır.
Köseköy eski tren istasyonu ise 1967 tarihli “Ölünceye Kadar” filminde bir sahneye konu olmuştur ve filmde tek katlı basit dikdörtgen planlı hali görülmektedir. Ne yazık ki yıkılmış ve günümüzde bulunduğu alan yürüyüş yolu olmuştur.
Büyükderbent İstasyonu
Osmanlı döneminde yapılmış, dönemin tip planları içinde 3. sınıf istasyon plan tipine sahip, ana kütlesi iki katlı, yanında tek katlı ek yapısı bulunan diğer tarihi istasyonlar ile aynı şekilde neo-klasik üslup özellikleri taşıyan bir yapıdır. İstasyon binasının yakınında tek ve iki katlı lojman binaları bulunmaktadır. Basit kemerli pencere ve zemin kattaki taş söveli kapıları cephenin en belirgin özellikleridir. Yapılar kırma ve beşik çatılıdır. Kat araları bir silme ile ayrılarak cephede belirgin hâle getirilmiştir. Plan tipi, cephe ve mekân özellikleri açısından Sapanca istasyon binası ile aynı özellikleri göstermektedir. Günümüze dek ulaşabilen tarihi istasyon binalarından olması önemini artırmaktadır. Yapılan bir bilimsel çalışmada fraktal oranları ölçülerek altın oran geometrisine yakın oranlar taşıdığı tespit edilmiştir. İstasyon yapıları Kocaeli Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Bölge Kurulu tarafından 13.05.2008 tarih ve 403 sayılı karar ile kayıt altına alınmıştır.
KAYNAKÇA
Ulaşımda ve İletişimde Kocaeli, 2003-2019, Kocaeli, https://www.uab.gov.tr/uploads/cities/kocaeli/41-kocaeli.pdf, Erişim Tarihi: 30.6.2021; https://www.milliyet.com.tr/egitim/haritalar/turkiye-demiryollari-haritasi-turkiyede-demiryolu-olan-iller-hangileridir-6311237, 04.03.2021, Erişim Tarihi: 30.6.2021; https://www.tcddtasimacilik.gov.tr/trenler/anahat-trenleri/, Erişim Tarihi: 29.06.2021; yolunda-unutulmus-istasyon-binalarimiz/, erişim tarihi: 27.06.2021; Erkan Kösebay, Zeynep Ahunbay, “Anadolu Demiryolu Mirası ve Korunması”, İtüdergisi/a Mimarlık, Planlama, Tasarım, Cilt 7, Sayı 2, İstanbul, 2008, s. 14-25; https://www.gebzeninsesi.com/haber-dilovasIna-tren-mujdesi-13705.html, 20.3.2021, Erişim Tarihi: 30.6.2021; İstanbul II nolu K.T.V.K.K.’ nun 03.03.1992 tarih ve 2816 sayılı karar eki; Deniz Demirarslan, “Batılılaşma/ Modernleşme Dönemi Demiryolu Politikası ve İstasyon Binası Mimarisi: İzmit ve Hereke İstasyonları”, Gazi Akçakoca Sempozyumu, Kocaeli 2015, s. 1635-1649; İkdam gazetesi, 20 Haziran 1921, no.110/39-B; İstanbul II nolu K.T.V.K.K. nun 20.01.2000 tarih ve 5482 sayılı karar eki; Rıfat Yüce, İzmit ve Çevresel Tarihi, İzmit, 1998, Rotary Kulübü Yay., s. 30; Mehmet Zafer Akdemir, M. Keskin, “Gidilen, Gelinen ve Unutulan İstasyon Yapıları”, Arkitekt Dergisi, sayı 402, İstanbul 1993, s. 60-75; İlker Erkan, Hasan Ş. Haştemoğlu, “Analyse Of Building Facades With Fractal Method: Railway Station Buildings”,International Journal of Civil Engineering and Technology (IJCIET), Cilt 6 (9), 2015, ss. 175-188;https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/kocaeli/gezilecekyer/tarihi-tren-stasyonu-zmit, Erişim Tarihi: 30.6.2021; TCDD Devlet Demiryolları Genel Müdürlüğü 2020 Yılı Faaliyet Raporu, https://static.tcdd.gov.tr/webfiles/userfiles/files/istrapor/2020faaliyet.pdf, Erişim Tarihi: 30.6.2021; Gül Köksal, Emre Kishalı, “Kartepe: Mimari Doku-Mimari Miras”, Kartepe Kitabı II, Kocaeli, 2013, Kartepe Kültür Yayınları, s. 655.
Deniz DEMİRARSLAN