İzmit'te Tarihi Su Yapısı

Anadolu’da Antik dönemden itibaren su depolama hazneleri olarak kullanılan sarnıçlara Bizans döneminde de büyük önem verilmiştir. İzmit’te bulunduğu mevkiden dolayı İnbayırı olarak adlandırılan sarnıç, şehrin doğusunda kalan Cedid Mahallesi sınırlarında, eski Memleket Hastanesi’nin yerinde olan Saraybahçe İlköğretim Okulu’nun yakınında, İnbayırı (Hastane Bayırı) olarak da adlandırılan Eski Hastane Sokağı’nda bulunmaktadır. Burası aynı zamanda Baç Tepesi’dir. Sarnıç, 1987 yılında kültür varlığı olarak tescillenmiştir.

Söz konusu sarnıç, İzmit’in eski suyolu sisteminin bir parçasıdır. Roma döneminden itibaren İzmit şehrine su sağlayan suyollarından en önemlisi ise Paşasuyu’dur. Açık suyolu olarak inşa edilen Roma dönemine ait bu su sistemi içerisinde yirmi bir adet kemerle şehre getirilen su, İnbayırı Sarnıcı’nda toplanmaktaydı. Buna karşılık sarnıcın kesin yapım tarihi bilinmemekte, inşa tekniği bakımından geç Roma, erken Bizans dönemi aralığına, 4.-5. yüzyıllara ait olabileceği belirtilmektedir. Kimi kaynaklar buradan Diocletianus Sarayı kalıntısı olarak da bahsetmektedir. İnbayırı Sarnıcı hakkında İzmit’e gelen seyyah ve araştırmacıların eserlerinde de önemli bilgilerle karşılaşılmaktadır. Sarnıç, bu kaynaklarda “Imbaher/ Imrahor/Imbaba” da olarak geçmektedir. Bunlardan biri olan Richard Pococke, 1740 tarihli eserinde kentin doğusunda, Yahudi mezarlığı içerisinde bulunan harap sarnıcın tuğladan inşa edildiğini, içerisinde her sırada altı adet sütunun olduğu dört sütun sırasının bulunduğunu yazmıştır. Ayrıca Pococke, sarnıcın Antik dönemlerden itibaren kullanılan muhtemelen Paşasuyu su kemerlerini kastederek bundan daha eski olduğunu belirtmiş, oldukça kesin bir ifade ile de eskiden üzerinde bir yapı bulunduğundan bahsetmiştir.

Sarnıcın 19. yüzyılın ilk yarısındaki durumunu Fransız mimar ve arkeolog olan Charles Texier’nin eserinden tanımak mümkündür. Texier’nin İzmit notları arasında bu sarnıcın planı ve gravürünün olması önemlidir. Texier’ye göre kare planlı sarnıç, 250 metrekare alan içerisinde 1500-1580 metreküp su depolama kapasitesine sahiptir.

Sarnıcın üzeri, altılı dört sıra sütunun taşıdığı basık kubbemsi üst örtü öğesi olan tonozla örtülüdür. Yapının üst örtüsünde yuvarlak kemerlerle oluşturulan her bir kare mekânın üzerini örten bu tonozlar, pandantif adı verilen üçgenlere oturmaktadır. Kemer açıklıkları 4,80 cm olan sarnıcın zemini dolduğu için sütunlarının 2 metre kadarı ölçülebilmekte olup bunların tahmini yükseklikleri 5 metredir. Sarnıçta kullanılan tuğlaların boyutları 30 x 4 cm, tuğlalar arasındaki harcın kalınlığı ise 5-6 cm arasındadır. Kemerlerin üst kısımlarını, bir su kanalıyla bağlantılı olduğu tahmin edilen ince borular dolanmaktadır.

Eserde yer verilen gravürdeki gerçekçiliğe karşılık, sarnıç üzerinde yapılan daha geç tarihli araştırmalar, Texier’nin yazdıklarından farklı bilgi ve yorumlar içermektedir. Buna göre zemini kaybolmuş olan sarnıcın kapasitesinin hesaplanması zordur. Tuğladan inşa edilmiş olmakla birlikte sarnıç kare değil, dikdörtgen planlı olup 25x37 metre ölçülerindedir.

Kentin büyük bir kısmının ve yakınında bulunan hamamların su ihtiyacını karşılayan sarnıç, bugün tümüyle kurumuş, günümüze yalnızca harap halde beş sütunu ulaşmıştır.

KAYNAKÇA

T. Aksoy, İzmit Su Yolları. İzmit 2000; T. Aksoy, Kocaeli Kültür Envanteri, Kocaeli, 2011; N. Fıratlı, İzmit Tarihi ve Eski Eserleri Rehberi, İstanbul 1959; N. Fıratlı, İzmit Şehri ve Eski Eserleri Rehberi, İstanbul 1971; Ş. Kaya, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İzmit Kenti, Kocaeli 2009; Ş. Kaya, “Görsel Belgelerde İzmit’in Kentsel Sunumu”, Uluslararası Gazi Süleyman Paşa ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu III, Kocaeli 2017, 1609-1624; P. D. Pogodin-Wulff, “Nicomedia”, Bull. İnst. Arch. Russe de Constantibople (İzwestija), II, 1897, 104 vdd; F. Y. Ulugün, Seyahatnamelerde Kocaeli ve Çevresi, İzmit; Ulugün, Kocaeli ve Çevresi Tarihi Bithynia, Arkeolojik, Epigrafik, Numizmatik BibliyoF. Y. grafyası, Kocaeli 2006; C. Texier, Küçük Asya Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi, (Osmanlıcadan Çev. Kâzım Yaşar Kopraman), C. I, Ankara 2002; V. Vural, İzmit Bizans Devri Eserleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü yayınlanmamış Lisans tezi, İstanbul 1977; https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/kocaeli/kulturenvanteri/n-bayiri-sarnici (Erişim Ağustos 2021)

Şennur KAYA