İzmit Kent Planları

Türkiye’de şehircilik çalışmaları, plansız ve planlı olmak üzere iki evrede gelişme kaydeder. Planlı şehirciliğin ilk uygulamaları, Tanzimat’ın ilanından sonra yürürlüğe sokulan imar nizamnameleri özellikle de 1882 tarihli Ebniye Nizamnamesi çerçevesinde mevzi çapta başlamıştır. Bu nizamnamenin öne çıkan maddelerinden biri, batı kentlerinde olduğu gibi geniş caddelerin açılmasıdır. Diğer kentlerden farklı olarak ortasından demiryolu geçen İzmit’in ana caddesi, 1888 tarihinde İzmit mutasarrıfı Selim Sırrı Paşa tarafından düzenlenmiş, demiryolunun iki tarafı genişletilerek hat boyunca çınar ağaçları dikilmiştir. Burası, aynı dönemde açılan caddeler gibi Hamidiye Caddesi olarak adlandırılmıştır. Bunun dışında, İzmit’te 19. yüzyılın sonlarından itibaren genişletilecek yollar ve yangın alanları da hazırlanan haritalara uygun olarak düzenlenmeye başlanmıştır.

Cumhuriyet’in ilanından hemen sonra ilk etapta işgal sırasında yakılan kentlerin yeniden imarına önem verilmiştir. 1919-1921 yıllarını kapsayan işgal yıllarında İzmit’te Hanlar içi, Kozluk, Kadı Bayırı, Çukurbağ Mahallesi’nin güneyi, Karabaş Mahallesi’nin doğu bölümü yakılmıştır. İzmit’in ilk imar planları sayılabilecek istikamet planları da Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin İzmit sancağına atadığı mutasarrıf Sadettin Bey döneminde (1921–1922) Mösyö Merlo’ya yaptırılmıştır. Kentin yangından en çok etkilenen kesimlerinden olan günümüzdeki İstiklal Caddesi’nin yeniden düzenlenmesi çalışmaları için ayrıca 1923 yılında bir harita hazırlanmıştır. Hâlen İzmit Belediyesi arşivinde bulunan Osmanlıca hazırlanmış istikamet planlarının, artık işlevini yitiren tersane ve bunun bitişiğindeki kamusal alan örneğinde olduğu gibi, İzmit’te 1930’larda yapılan düzenlemelere de kaynak teşkil ettiği anlaşılmaktadır.

1930’lara gelindiğinde Türkiye’deki şehirlerin batı şehirleri örnek alınarak modern bir çehreye kavuşturulması hedeflenmiştir. Aynı dönemde yürürlüğe giren Belediyeler Kanunu (1930), Umumi Hıfzıssıhha Kanunu (1930) ve Yapı ve Yollar Kanunu (1933) ile belediyelerin imar planı yaptırması zorunlu hale getirilmiştir. İzmit’in tamamına yönelik ilk modern planlama deneyimi, bu çerçevede gerçekleştirilmiştir. İzmit imar planını hazırlaması için ise İçişleri Bakanlığı izniyle Ankara imar planını da hazırlayan, Alman şehir planlamacısı Hermann Jansen’e görev verilmiştir. 1934 yılında İzmit’e gelerek incelemelerde bulunan Jansen, İzmit imar planının ilk şeklini 1935 yılında tamamlayarak raporuyla birlikte tartışmaya açmıştır. Planın son şekli, belediye tarafından 3 Mayıs 1939 tarihinde onaylanmıştır.

Jansen, İzmit imar planını şehircilik alanında desteklediği iki görüşe göre şekillendirmiştir. Bunlardan biri hocası Camillo Site’nin topografyaya uygun planlama yaklaşımı, diğeri Abenezer Howard ve Thedor Fritsch’in büyük kentlere karşı küçük kentlerin oluşturulmasının gerekliliğini savunan “Bahçe Kent” görüşüdür. Jansen, İzmit imar planı raporunda kuzeydeki geleneksel dokunun korunmasının gerekliliğine vurgu yapmış, bunun için 1936 yılında “Eski Şehir Kanunu” adı altında bir yönetmelik de hazırlamıştır. Jansen’in 1936 yılında İzmit için hazırladığı bir diğer plan, işgal sırasında yakılan belediye tarafından satın alınan arazinin bahçeli evlerden oluşacak modern bir mahalleye dönüştürülmesi öngörüsüyle hazırlanan Kozluk Mahallesi’ne aittir.

Jansen’in İzmit imar planının son şekli hakkında yardımcısı Cuda’nın verdiği bilgilere göre plan, batıda tren garı ile doğuda Pertev Paşa Camii’ne kadar olan yaklaşık 1.400 metre uzunluğundaki alanı kapsamaktadır. Bu planlama alanı içerisinde daha çok açık alanlar tasarlanmış, sahildeki ticaret yapıları kent dışına çıkarılarak buraya yürüyüş yolları yapılmıştır. Önemli kamusal yapıları da sahil şeridinde sıralayan Jansen yaptığı bu planla İzmit’te kamusal bir kıyı oluşturmayı hedeflemiştir.

Bu imar planı, II. Dünya Savaşı ve arazi istimlakleri konusunda yaşanan sorunlar nedeniyle tam olarak uygulanamamıştır. Ancak Kemal Öz dönemine atfedilen Kozluk Mahallesi’nin bahçeli kısmı, Çocuk Parkı, Fevziye Camii Parkı, Halkevi Parkı, Koca Sinan Parkı gibi düzenlemeler planla kısmen de olsa uyumlu gözüken hususlardır. Tüm bunların yanı sıra planla örtüşen kamusal yapıların başında halkevi binası gelmektedir. İnönü Caddesi üzerinde Çocuk Parkı’nın yanında öngörülen lise binası, 1945 yılında tamamlanmıştır.

İzmit’te çalışmalarda bulunmuş bir başka yabancı uzman, Hollandalı mühendis Ludvig Marius Vanderberg’tir. Vanderberg, 1940 yılında 370 metre uzunluğundaki rıhtımın planını yapmıştır.

Türkiye’de yabancı şehir planlamacılarının etkin olduğu 1927-1940 yılları arasında hazırlanan şehir planları ile hedeflenen başarı sağlanamamıştır. II. Dünya Savaşı sonrasında şehirleşme oranının artmasına bağlı olarak ise yeni planlara ihtiyaç duyulmuş, “bölgesel planlama” fikri ilk defa bu dönemde gündeme gelmiştir. Belediyelere planlama ve finansman konusunda destek olması amacıyla da 1945 yılında İller Bankası kurulmuştur.

1927 yılında 15. 215 olan nüfusun 1950’de 35.612’ye yükselmiş olmasından da anlaşılacağı üzere II. Dünya Savaşı sonrası şehirleşme oranının hızla artığı yerlerden biri İzmit’tir. Bu çerçeveden bakıldığında yeni imar alanlarının planlanması önceliğinde ihtiyaç duyulduğu anlaşılan İzmit imar planını Prof. Dr. A. Kemal Aru hazırlamıştır. Hazırlanan 1/500 ve 1/2000 ölçekli imar planları, Belediye Kanunu’nun ilgili maddeleri uyarınca Şehir Meclisi tarafından 1952 yılında, 1/1000 ölçekli plan 1953 yılında onaylanmıştır. Planda 1959 yılında ise revizyona gidilmiştir.

A. Kemal Aru, hazırladığı 1952 tarihli İzmit imar planında Jansen gibi eski şehir kısmının korunması gerektiğini vurgulamış, kentin kamusal alanını saat kulesi çevresinde yerleştirmiş, İzmit’in ihtiyacı olan yeni iskân sahalarının planlamasına özel önem vermiştir. Bunları, şehrin batısında yer alacak işçi evleri ve Pertev Paşa (Yeni Cuma) Camii’nin ilerisinde planlanan yeni imar sahaları oluşturmaktadır. 1959 yılında yapılan revizyon sırasında kamusal yapılar, sahil şeridi ve körfezin doğusu yeniden ele alınmıştır.

1960’lı yıllara gelindiğinde kalkınma planları ile fiziki planlamanın birlikte ele alınmasına karar verilmiştir. Yalnızca İzmit şehir merkezinin planlandığı Jansen ve Aru planlarından sonra İzmit’in bölgesel anlamda ele alınacağı imar planına I. ve II. beş yıllık kalkınma planlarında belirlenen hedefler doğrultusunda ihtiyaç duyulmuştur.

Birinci beş yıllık kalkınma planı (1963-1967) kapsamında, Marmara Bölgesi’nde hızlı sanayileşme ve şehirleşmenin yaşandığı Doğu Marmara Bölgesi içerisinde sanayi alanı olarak İzmit ve çevresine yoğunluk kazandırılmıştır. İzmit ve çevresini de ilgilendiren Doğu Marmara Bölgesi Ön Planı 1963 yılında, ||. yıllık kalkınma planı (1968-1972) döneminde Marmara Bölgesi Bölgesel Gelişme ve Şehirleşme ve Yerleşme Düzeni Raporu 1970 yılında hazırlanmıştır.

Kalkınma planlarının beklentilerini karşılayacak İzmit imar planı için İller Bankası tarafından 1970 yılında Türk mimar ve şehir planlamacılarına açık olan bir yarışma açılmıştır. Aynı kurum tarafından yarışmacılara verilmek üzere hazırlanan İzmit Analitik Etütleri, İzmit şehrini çevresel bağlamda Kocaeli, İstanbul ve Doğu Marmara Bölgesi içerisinde ele alan kapsamlı bir çalışma olarak hâlen önemini korumaktadır.

1972 yılında sonuçlanan İzmit imar planı yarışmasını Polat Sökmen kazanmıştır. Bayındırlık ve İskân Bakanlığı, Sökmen’in hazıladığı planlardan 1/20000 ölçekli İzmit çevre düzeni planı ile 1/5000 ölçekli nazım planınını 1972 yılında, 1/1000 ölçekli uygulama imar planlarını 1984 yılında onaylamıştır.

Sökmen planları, yukarıda değinildiği üzere, kalkınma planları, özellikle de II. beş yıllık kalkınma döneminin büyük şehirlerin geliştirilmesi hedefine uygun hazırlanmıştır. Sökmen’in planında “Doğu Marmara Bölgesi Ön Planı” doğrultusunda İzmit’in “Sanayi Kenti” imajını destekleyen sanayi bölgeleri üzerinde yoğunlaşıldığı görülmektedir. Ancak İzmit’i bölgesel çaplı ele alan bu planlama yaklaşımından da plan sınırları ile idari sınırların örtüşmemesinden dolayı istenilen başarı sağlanamamıştır. Bunun yanı sıra uygulama imar planlarının tamamlanmasının yaklaşık 12 yıllık bir süreye yayılması da plan önerileri ve gerekli teknik alt yapı gibi önemli unsurların güncelliklerini kaybetmelerine neden olmuştur. Bölgesel planlamada idari alan sorunu ile 1978 yılında açılan yarışmayla belirlenen İzmit sahil şeridi için hazırlanan projenin uygulama safhasında da karşılaşılmıştır. Fatih Gorbon’un hazırladığı bu proje yine İzmit’in idari sınırları dışında kalan geniş bir alanı kapsadığından tam anlamıyla uygulanamamıştır. Kocaeli bölgesini bütüncül yaklaşımla ele alacak planlama çalışmaları için Kocaeli Belediyeler Birliği’nin bu sorunu çözüme kavuşturması öngörülmüştür.

KAYNAKÇA

Anonim, “Gazi Heykeli ve Hükümet Meydanı-İzmit”, Mimar, 2, İstanbul 1933, 47; Anonim, 1967 Kocaeli İl Yıllığı, İstanbul 1970;K. A. Aru, “İzmit Şehri İmar Planı”, Arkitekt, 9-12, 1953, ss. 211212; K. A. Aru, Türk Kenti, İstanbul 1998; F. Avdan, Cumhuriyet Dönemi Kentleşme Sürecinde Planlama Deneyimi: 1930-1980 İzmit Planları, (Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kocaeli 2009; A. Cengizkan, “Parti ve Halk İçin Evler: Adana ve İzmit Halkevleri”, Modernist Açılımda Bir Öncü: Seyfi Arkan, (Ed. A. Cengizkan, N. M. Cengizkan, A. D. İnan), Ankara 2012,ss. 127-136; A. Cengizkan, “Adana ve Kocaeli’de Kentsel Tasarım: Jansen ve Arkan Hem Mimarlık, Hem Kent Düşünüyor”, Modernist Açılımda Bir Öncü: Seyfi Arkan, (Ed. A. Cengizkan, N. M. Cengizkan, A. D. İnan), Ankara 2012, 137-140; A. Cuda, Stadtaufbau in der Türkei, byy, 1939; İller Bankası, İzmit Analitik Etütleri, Ankara 1970; H. Jansen, “(Prof. Hermann Yansen) nin İzmit Planına Dair Raporu”, Belediyeler Dergisi, Ankara 1936, ss. 32-36; E. Karakaya Ayalp, “Policy-Oriented Urban Planning in 1930s in Turkey: İzmit Urban Plan”, ITU A|Z , Vol 14, No 2, July 2017, 9-20; Ş. Kaya, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İzmit Kenti, Kocaeli 2009; B. A. Ongun, “İzmit İmar Planı”, Arkitekt, 1, İstanbul 1936, 14-15; A. Oral, (Haz.), Kocaeli Tarih ve Rehberi, İstanbul 2007; K. Öz, “İzmit Planı-İzmit Urbayı (Kemal Öz) ün İzmit Planına Dair İzahı”, Belediyeler Dergisi, 6, Ankara 1936, 28-31; A. Öztüre, Nicomedia Yöresindeki Yeni Bulgularla İzmit Tarihi, İstanbul 1981; A. Sönmez, (Der.), “İzmit Kıyı Kesimi Planlama Yarışması”, Mimarlık, 15/1, İstanbul 1977, 57-64; M. Tuncel, “İzmit Şehri ve Yayılış Sahası”, Coğrafya Enstitüsü Dergisi, 18-19, İstanbul 1973, 167-188; Yüce, R., Kocaeli Tarih ve Rehberi, İzmit 1945.

Şennur KAYA