Kocaeli İli, Körfez İlçesi, Kaya Mezarları

Kybele (ana tanrıça) kutsal alanlarının bir su kaynağı çevresinde ve doğal arazi yapısına hâkim bir noktada yer aldığı bilinmektedir. Kocaeli ve çevresinde bu tür düzenlemeler oldukça fazladır. Bu tanıma uygun, Bithynia bölgesi sınırları içerisinde, Nikomedia’nın kırsal alanlarında Kybele’ye ait üç adet kutsal alan bulunmaktadır. Bunlardan ilki Kocaeli ili Körfez ilçesi İlim Tepe İlimtepe-1 kutsal alanıdır. Alan bir akarsu yatağının kenarından yükselen bir kayalık yamaç üzerine kurulmuştur ve kuzey-batı yönlü bir şekilde düzenlenmiştir. Belirlenen bu yön benzeri çoğu anıtta da aynı şekilde düzenlenmektedir. Yılın en uzun günü olan 21 Haziran’da güneşin battığı yön seçilmiştir. Alanda yapılan incelemeler sonucunda Kybele’nin bölgede bulunan diğer kutsal alanlar ile ortak özellikleri tespit edilmiştir. Örneğin; Bilecik ili Vezirhan ilçesinde bulunan Kybele kutsal alanında da merdiven basamakları yer almakta ve arkeoastronomik (geçmişteki insanların gökyüzü ile ilişkisini inceleyen bilim dalı) bir kompozisyon kullanıldığı görülmektedir. Kybele kutsal alanı olduğu düşünülen İlimtepe-1’de yapılan kült (tapınma, tapma) düzenlemeleri geniş bir alana yayılmıştır. Bu kült düzenlemeleri arasında merdiven basamakları, kayaya oyulmuş akıtma kanalları, güneş diskleri yer almaktadır. Güneş diskleri alanda aynı zamanda güneş kültünün varlığını da kanıtlamaktadır. Thrakia kökenli ve Phryg etkili bu kült alanında, Thrakia bölgesinde olduğu gibi ana tanrıça ile güneş kültünün aynı anda kullanıldığı görülmektedir. Alanın akarsu yatağının hemen üst kısmında yüzeyi oldukça belirgin bir şekilde düzleştirilmiş bir kaya üzerinde yer alan, uzun dikdörtgen biçimli kaya oyma çukuru da mevcuttur. Bu tür düzenlemelerde daha çok kremasyon yapılmaktadır. Alanda aynı zamanda kaya oyma oda oluşumları da mevcuttur. Bu kaya mezarı içerisine karşılıklı iki adet kline (mezar odasındaki ölü yatağı) oyulmuştur. Alan, Kocaeli Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Müdürlüğü tarafından kaya mezarı olarak tescil edilmiştir. Karayolu tarafından ortadan bölünmüş olan ve yolun karşı tarafında (güney) bulunan Karataşlı Mezarlığı’nın hemen kenarında İlimtepe-1 kült alanının devamı niteliğinde düzenlemeler mevcuttur.

İlimtepe-2 olarak adlandırdığımız ikinci alan ise İlimtepe-1 kutsal alanının yaklaşık olarak 0,334 km güneydoğusundadır. Alan diğer kutsal alanlarda olduğu gibi peyzaja uygun düzenlenmiştir. Körfeze hâkim bir noktada, ana kaya üzerinde yükselen bir konumda yer almaktadır. Alanda ilk olarak göze çarpan düzenleme ana kayaya oyulmuş Khamosorion (ana kayaya oyulan dikdörtgen formlu mezar) tipi mezardır. Mezar doğu-batı yönlü oyulmakla beraber kapağın yerleştirildiği güney kenarı oldukça fazla tahrip olmuştur. Alanın güneybatı yönünden mezar alanına çıkmak üzere oyulmuş merdiven basamakları da bulunmaktadır. Alan yine aynı şekilde kültistik düzenlemelere sahiptir. Sıkça yapılmış güneş diski oyuklarının yanı sıra fazla derin olmayan dikdörtgen formlu oyuk da bulunmaktadır. Günümüzde Belen-İlimtepe sınırının Belen Mahallesi tarafında yer alan kaya mezarın İlimtepe’de yer alan diğer alanlarla birlikte değerlendirilmesi yerinde olacaktır.

İlimtepe-3 olarak adlandırdığımız bir diğer Kybele kutsal alanı, İlimtepe-1 kutsal alanının 0,947 km doğusunda; İlimtepe-2 kutsal alanının ise 0,977 km kuzeydoğusunda yer almaktadır. Üç kutsal alanda 1 km’lik mesafe içerisinde yer almaktadır. Böylelikle çevresindeki diğer kült oluşumlarıyla da ilişkili olduğu görülmektedir. Alan kıyıya paralel konumlanmış yükseltiler arasında yer almaktadır. Alanın batı kısmında şimdi kurumuş olan akarsu yatağının doğu tarafındaki kayalık kısımdan başlayarak dik bir şekilde yükselen bir yamaç ve bu yamacın üzerinde doğu istikametine doğru yayılan bir düzenleme göstermektedir. İzmit Körfezi’ne hâkim bir konumdadır. Alanda farklı noktalarda temel seviyesinde birkaç adet yapıya ait duvar dizileri tespit edilmiştir. İlimtepe-1 kutsal alanlarında olduğu gibi merdiven basamakları kaya oyma daire, dikdörtgen çukurlar ve güneş diskleri gibi Kybele kutsal alanı olarak tanımlayabileceğimiz düzenlemeler mevcuttur. Bu tür kaya oyma daireler Phrygia, Lydia ve Mysia için çok az rastlanan kültistik düzenlemelerdir. Ancak Thrakia’da çok sık karşılaşılmaktadır. Bu da üç kutsal alanın da Anadolu’dan daha çok Thrakia ile yakın ilişkisi olduğunu ortaya çıkarmaktadır. Ayrıca güneş, Thrak kökenli topluluklarda disk biçiminde kendini göstermektedir. Dikdörtgen çukurların derinliği de göz önünde bulundurularak buralarda kremasyon (ölü yakma) törenleri düzenlenmiş olmalıdır. Alanda oldukça fazla ve farklı alanlarda akıtma kanalları bulunmaktadır. Bu düzenlemelerin kutsal alanlara özgü tören düzeninde bir adım olan kan ya da şarap akıtma esnasında da kullanıldığı bilinmektedir. Bazı kazıma ve çıkarma izlerinden de yola çıkarak alandan zaman zaman taş da çıkarıldığı söylenebilir.

Kurumuş akarsuların kenarında, ana kayaya doğrudan oyulmuş olan üç kutsal alan da doğaya hâkim bir konumda yer almaktadır. Bulunduğu yerin peyzajına uygun olan kültistik düzenlemeler üç alanda da ortak özellikler sergilemektedir. Fazla derin olmayan güneş disklerinin yerleştirildiği yön, kayaya oyulmuş mezar alanlarına olan mesafesi ve üç alanda da merdiven basamaklarının yer alması İlimtepe kutsal alanlarının aynı amaca hizmet ettiğini göstermektedir. Kutsal alanların körfeze hâkim konumda 1 km’lik mesafe içerisinde yer alması ileride, alanda yapılacak çalışmalar sonucunda benzer birçok alanın keşfedilme ihtimalini yükseltmektedir. MÖ 1200 yılında Anadolu içlerine doğru yapılan göçkerle bölgeye Thrak halkları da yerleşmiştir. Böylelikle bölgede Thrak kültürünün izlerinin takip edileceği alanların ortaya çıkması kaçınılmazdır.

KAYNAKÇA

Engin Beksaç, Şule Beksaç Nurengin, “Bithynia’dan Yansıyan Saklı İzler: Kocaeli ve Çevresinde Bulunan Birkaç Kült Alanı”, Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi, Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı Yayınları No.: 38: 35-41, 2016, s. 36-39; Engin Beksaç, Mustafa Hatipler, Şule Beksaç Nurengen, “Bithynia, Traklar ve Diğer Balkanlı Halklar: Trakoloji Bakış Açısından Genel Bir Kimlik Çalışması”, Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi, Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı Yayınları No.: 38: 95-127, 2017, s. 120-121; Kocaeli Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü Arşivi.

Günay KARAHAN, Onur KAMİLOĞLU