Kemal Ahmet Aru’nun İzmit Planı, İzmit’in Aru İmar Planı

Jansen’den sonra ikinci İzmit imar planı 1948 yılında Kemal Ahmet Aru ve Gündüz Özdeş tarafından hazırlanmıştır. 1952 yılında bu planların değişeceği, önceden hazırlanan bu planlarla iyi sonuç alınamayacağı ve bu nedenle yeniden ölçümler yapılarak çizilmesi gerektiği vurgulanmıştır. Ardından Kemal Ahmet Aru’nun 1/5000 ve 1/2000 ölçekli planları, Belediye Kanununun 70. maddesi 9. fıkrası ve 71. maddesine göre şehir meclisi tarafından incelenmiş ve kabul edilmiştir. 1953 yılında ise 1/1000 ölçekli plan yine aynı kontrollerden geçerek kabul edilmiştir. Sonuç olarak 1948 yılında hazırlanan imar planı 1952 ve 1953 yıllarında kademeli olarak onaylanmıştır. Fakat İller Bankası Analitik Etütlerinde planın 1952 yılında ihale edildiği ve 1956 yılında onandığı yazılmaktadır. Fügen Avdan Cumhuriyet Dönemi Kentleşme Süresinde Planlama Deneyimi: 19301980 İzmit Planları adlı yüksek lisans tez çalışmasında bu durumun sebebine ihtimal olarak, belediyenin maliyeti karşılayamaması nedeniyle İller Bankası tarafından proje yapımının tekrar ihaleye çıkarılmasını göstermiştir. Yine Analitik Etütlerde planın müellifi tarafından değiştirildiği söylenmekte ve planın değişiklik geçirdiği hali çalışmada yer almaktadır. Aru tarafından hazırlanan ilk planda Yenicuma Camii’nin güneyinden Halkevinin kuzeyinden geçen İstanbul-Ankara yolu geçişinin sahile alınması ile ilgili plan değişikliğine 1953 yılında dönemin yerel gazetelerinde itiraz edilmiştir. Sahilden geçirilerek düşük maliyetle yapılacak bu işin, kentin kalkınmasına engel olacağı ve şehrin sahille bağlantısını keseceği ifade edilmektedir. Diğer yandan İzmit Belediyesi’nin arşivinde planın Aru tarafından revize edilmiş, 1960 yılı onaylı hâli tespit edilmiştir. Bu bilgilerden yola çıkarak söz konusu olan planın onaylandıktan sonra birtakım değişikliklere uğradığı anlaşılmaktadır.

Kemal Ahmet Aru’nun 1/2000 ölçekli imar planı projesine ait raporuna dönemin mimarlık dergisi olan Arkitekt’ten ulaşılmış ve elde edilen planlar bu rapor doğrultusunda yorumlanmaya çalışılmıştır. Fonksiyonlarına göre tanımlanan şehre ait bölgeler ve yapılanmalar şöyle özetlenebilir:

Demiryolu güzergâhı üzerinde ve bu kısmın kuzeyinde, kısmen İstanbul Caddesi’nde bulunan ticaret bölgesi korunmuş ve yeni liman bölgesinde ticaret blokları önerilmiştir. Ayrıca Ömerağa Mahallesi’nde bir pazar yeri ve hal binası düzenlenmiştir. Saat Kulesi’nin bulunduğu tepe üzerinde konumlanan hükümet binası ve askeri kumandanlık binasının yanına yeni adliye binası inşa edilmektedir. Bu nedenle bu alan idare merkezi olarak belirlenmiştir. Şehrin belediyesi ise mevcut gümrük binasının bulunduğu iskele başında bir meydan kenarında uygulanmıştır. Liman ve endüstri bölgesi, mevcut İstasyon Meydanı’nın devlet yolu bağlantıları düşünülerek planlanmıştır. Bu meydan üzerinde yeni bir iskelenin inşası yapılarak deniz ve kara nakliyatı bir meydan üzerine konumlanmıştır. Bahriyeden tersane sahası geri alınarak, şehrin deniz cephesi artırılmış, burada ticaret blokları, antrepolar, tahmil tahliye tesisatı düşünülmüş ve demiryolu da yeniden inşa edilerek 500-600 metre kadar rıhtım kenarına uzatılmıştır. Endüstri, liman ve yeni demiryolu istasyonları için Körfez bataklığı en uygun yer olarak düşünüldüğünden bu saha boş bırakılmıştır. Şehrin batısında bulunan büyük endüstrinin yine batıya doğru ilerlemesi uygun görülmüştür.

İzmit’in eski şehir kısımları Kozluk, Cedit, Hacıhasan, Kemalpaşa, Çukurbağ, Karabaş, Akçakoca, Dabakhane, Tepecik, Orhan, Hacıhızır, Ömerağa mahalleleridir. Bu mahallelerde, dokuya uygun olması nedeniyle evler 2 katlı olmalı, pencere şekilleri, plan tertipleri, çatı meyilleri, saçak gibi detayları mahallenin eski evlerine uymalıdır. Tepe mahallelere çıkan yollar üzerinde incelemeler, istikametleri devamlı olanlar üzerinde hiza düzenlemeleri yapılmış ve bu mahallelere otobüs servisleri sağlanmıştır.

Şehrin kuzeydeki imar sınırları tespit edilerek kuzey çevre yolu ile çevrelenmiştir. Eski şehirde değişme imkânlarının zamanla, adım adım olacağı belirtilmiştir. Şehrin cami ve benzeri eski eserlerini başka binalar sarmış ve tesirlerini bozmuştur. İmar planında bu nokta göz önünde bulundurulmuş, camilerin etrafı açılarak düzenlenmiştir. Şehrin batısındaki yamaçlarda yeni işçi mahalleleri tanzim edilmiştir. Depremin büyük etkisi altında kalabilecek yerlerin, deprem yönetmeliğine uygun inşa edilmesi gerekmektedir. Devlet yolu ile demiryolu arasındaki Numune Mahallesi için ve demiryolunun kuzeyinde, Memleket Hastanesi’nin doğusunda iki katlı bitişik evler planlanmıştır. Kâğıt Fabrikası’nın kuzeyindeki yeni mahallelerde ve stadyum civarındaki adalarda iki katlı ayrı ev, yeni açılacak olan devlet yolunun kuzey kenarında, Tekeli ve Hürriyet caddelerinin iki tarafında üç veya dört katlı bloklar yapılması düşünülmüştür. Yenicuma civarında bulunan düz arazi, şehre yakınlığı, mühim yollar kenarında bulunması ve topoğrafik önemi bakımından birinci planda imar alanı olarak seçilmiş ve bu kısma ait ev tipleri hazırlanmıştır. İstanbul-Ankara devlet karayolunun geçtiği doğudaki harap şehir yerleri de birinci plandadır.

Yeni şehir kısmında bodrum kat, dükkân, mağazaların nerelere yapılması gerektiği belirtilmiştir. Kozluk, Yenidoğan, Tabakhane, Hacıhızır, Ömerağa ve Cedit mahallelerinde zemin suyu seviyesinin düşük olduğu yerlerde bodrum katı yapılacaktır. Tepecik ve Mehmet Ali Paşa mahallelerinde, su seviyesinin yüksek olduğu yerlerde bodrum katı olmayacaktır. Tepecik Mahallesi’nde Hürriyet ve Tekeli Caddesi, Saat Kulesi’nden Yenicuma Camii’ne kadar 4 katlı ticaret binaları, mağazalar ve dükkânlar düzenlenecektir. Ömerağa Mahallesi’nde ve İstanbul Caddesi hizasında (hükümet binasından İzmit Lisesi’ne kadar), yine 4 katlı ticaret binaları ve dükkânlar yapılacaktır. Şehrin geliştirilen yeni alanları içinde çarşı merkezleri oluşturularak, 12 metreden daha geniş yollarda 3 katlı, diğer kısımlarında 2 katlı yapılar inşa edilecektir. Kozluk Mahallesi’nden gümrük binasına, oradan Yenicuma Camii’ne kadar yine 4 katlı ve kalan kısımlarda 3 katlı yapılaşmaya izin verilecektir.

Yeni belediye binası, eski gümrük binası yerinin bulunduğu bir meydan kenarına ve iskele başına yerleştirilmiştir. İstasyon binası, mevcut binanın 70 metre kadar batısına konmuştur. Şehirde bulunan 7 adet ilkokulun etrafı analiz edilmiş, genişlemesi için alanlar ayrılmış, ayrıca buralar için yeni ilkokullar ilave edilmiştir. Şehrin doğusunda Kilez Köprüsü civarında, yeni mezbaha tesisleri düzenlenmiştir. Şehrin doğusunda, Derince yolu kenarında cezaevi yeri ayrılmıştır. Ömerağa Mahallesi’nde, İstanbul yolu ile Hürriyet Caddesi arasında, belediye tarafından istimlâk edilen saha üzerinde hal ve pazar yeri düzenlenmiştir. Sahilde yeni belediye binası ve halkevi arasına belediye oteli yerleştirilmiştir. Ayrıca sahil şeridi üzerinde, Halkevi ve cami civarında başka otel ve gazinolar konumlandırılmıştır. Yine sahil şeridi üzerinde şehir tiyatrosu ve kitaplığı düşünülmüştür.

Park, yeşil alanlar ve spor tesisleri; mevcut park ve yeşil alanlar korunmuş, ayrıca sahilde eski gümrük binası ve Yenicuma Camii arasında park düşünülmüştür. Mehmet Ali Paşa Mahallesi’nde yeni bir spor sitesi düzenlenmiştir. Yeni iskân alanları içinde ayrıca yeşil alan, park, çocuk bahçesi gibi açık alanlar ayrılmıştır. Şehrin kuzeyindeki yamaçlarda birçok manzara noktaları tesis edilmiştir. Şehrin batısında Seka Kâğıt Fabrikası’na ait bir spor alanı bulunması nedeniyle, doğudaki gelişim alanları için de spor sahası tasarlanmıştır. Tesis edilecek olan spor sahası resmi geçit sahası olarak da kullanılacaktır. Şehrin güneydoğusundaki Körfez bataklıkları, büyük fidanlıkların düzenlenmesi için en elverişli alanlardır.

İzmit’in 1927-1950 yılları arasındaki nüfus sayımlarına bakılarak 1935-1940 yılları arasındaki yaşanan anormal artış, o tarihlerde kurulan Seka Fabrikası ile ilişkilendirilmiştir. Aynı oranın gelecekteki elli seneye uygulanması halinde, İzmit’in Derince’ye kadar uzama olasılığının olduğu belirtilmektedir. Aru, 2000 yılı için yıllık %1,5 artış oranı ile 74.785 kişi sayısı hesaplasa da İzmit’in nüfusu 2000 yılında 195.699’dur.

Kemal Ahmet Aru

Uygulamaları ve akademisyen kimliğiyle Türkiye’de kent planlamasının gelişimine katkıda bulunan mimar ve kent planlayıcısı Kemal Ahmet Aru, 1912 yılında İstanbul’da doğmuştur. 1937 yılında Güzel Sanatlar Akademisi Mimarlık Bölümü’nden mezun olmuş, daha sonra Yüksek Mühendis Mektebi’nde (İstanbul Teknik Üniversitesi) şehircilik hocası olarak çalışmaya başlamıştır. 1950 yılında profesör unvanını elde ederek aynı yıl Şehircilik Kürsüsü başkanı seçilmiştir. Öğretim üyesi olarak çalışan Aru, bir yandan kent planlamasıyla ilgili tasarım ve uygulamalar yapmakta, diğer yandan birçok yapı ve tesisin inşasıyla uğraşmaktadır. Aynı zamanda çeşitli kent tasarımı ve mimarlık yarışmalarına katılarak birçok ödül kazanmıştır. Kemal Ahmet Aru, Türkiye’de kent tasarımının ayrı bir konu olarak önemini vurgulayan ve bu alanda çalışmalar yapan ilk mimarlardandır. Berlin’de açmış olduğu Türk Şehirleri Sergisi bu alandaki ilk önemli girişimlerden biridir. Türkiye’nin çeşitli bölgelerinde başta Isparta, Kayseri, İzmit, Söke, Tekirdağ, Kars ve Tokat olmak üzere birçok yerleşim yeri için yaptığı tasarım ve uygulamalarıyla kent planlama girişimlerinin yaygınlaşmasında öncü olmuştur. Kent planlaması sorunları için geliştirdiği çözümler, Aru’nun mimarlık çalışmalarında da etkili olmuştur. Tekil bir yapının tasarımından ayrıca çevreyle olan ilişkileri konu ederek bütüncül bir bakış açısıyla ürettiği projeler, özellikle 1960’lı yıllardan sonra giderek önem kazanmıştır. Aru’nun bu türde yaptığı çalışmalar arasında 1947’de ve 1954’te yaptığı Birinci ve Dördüncü Levent Konut Siteleri bulunmaktadır.

KAYNAKÇA

F. Avdani, Cumhuriyet Dönemi Kentleşme Süresinde Planlama Deneyimi: 19301980 İzmit Planları, Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, 2009; Hürsöz gazetesi, Kemal Ahmet Aru, “İzmit Şehri İmar Planı”, Arkitekt, 1953, 9-12, 208-216; Kemal Ahmet Aru, Bir Üniversite Hocasının Yaşamının 80 Yılı, YEM Yayınları, 2002; Özden Senem Binici, İzmit’te 19361966 Yılları Arasındaki Yapı Üretiminin Kentin Gelişimine Etkileri, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli, 2012; https://www.kemalahmetaru.itu.edu.tr.

Özden Senem EROL