İstanbul ve Muhtelif Anadolu Kentleri Hakkında Gezi ve Mimari İnceleme Eserleri Kaleme Almış Eğitimci, Araştırmacı

Sicill-i Ahvâl kayıtlarına göre 1283/1866-1867, mezar kitabesindeki bilgilere göre 1282/1866, oğlu Celal Ergun’a göre ise 1871 tarihinde, Süleymaniye’de (İstanbul) dünyaya gelmiştir. Babası Evkaf-ı Hümayun hülefasından Osman Vasfi Efendi’dir. Semavi Eyice’nin verdiği bilgilere göre, Mehmed Ziyâ Bey, Hamidiye Sıbyan Mektebi ve Galatasaray Mekteb-i Sultanisi’nde (1886) öğrenim görmüş, ardından Mekteb-i Sanayi-i Nefise’deki (1890) öğrencilik yıllarında Maliye Nezareti Muhasebe-i Umumiye Defter-i Kebir-i Umumi dairesinde memuriyete başlamıştır. 14 Ağustos 1889’dan itibaren Gümülcine, Edirne, Tekirdağ, Midilli, Gümülcine, Halep, Konya, Bursa ve İstanbul’da eğitmenlik ve okul idareciliği yapmıştır. II. Meşrutiyet’in ilanının ardından ise İstatistik İdaresi Müdürlüğü’ne atanmıştır. Mehmed Ziyâ Bey bu görevi esnasında Avrupai tarzda ilk rehberi ve yıllığı hazırlamıştır. Daha sonra, İstanbul Şehri Muhipleri Cemiyeti’ne (15 Temmuz 1911’de kurulmuştur) üye olmuş ve bu üyeliği süresince İstanbul ve Boğaziçi hakkında yazdığı yazılar ile bölgenin o yıllardaki doğal ve mimari güzelliklerini kayıt altına almış, okurlarına tanıtmıştır.

Mehmed Ziyâ Bey Osmanlı-Türk tarihinin önemli olayları veya önemli simalarının ölüm yıldönümleri anısına tertiplediği ihtifaller (törenler) sebebiyle “İhtifalci” unvanını almıştır. İhtifalleri özellikle XIX. yüzyıl sonu ve XX. yüzyıl başında adeta birbirini kovalayan siyasi ve askeri krizler karşısında maneviyatı zedelenen halka umut ve güç aşılamak adına önemsemiştir. Hatta, Mehmet Şahingöz’ün verdiği bilgilere göre,

II. Meşrutiyet’in (1908) ilanının ardından, Meclis-i Mebusan başkanlığına bir telgraf çekerek İstiklâl-i Osmânî adıyla ilk resmi bayramın tertip edilmesi başvurusunda bulunmuş ve bu başvurunun akabinde 8 Temmuz 1909 tarihli kanunla, her sene 10 Temmuz günü kutlanmak üzere resmileştirilmiş ve aynı yıldan itibaren kutlanmaya başlanmıştır.

Mehmed Ziyâ Bey’in bir diğer önemli eseri ise eğitimci olarak görev yaptığı Bursa ve Konya’ya dair kaleme aldığı Bursa’dan Konya’ya Seyâhat (1328/1910-1911) isimli eserdir. Bu eserinde yapmış olduğu yolculuğu detaylı tasvirlerle anlatan Mehmed Ziyâ Bey, anlatımlarında Gebze’ye (Gekbuze) yer vermiştir. Mehmed Ziyâ Bey, Eskişehir’de ziyâret ettiği Çoban Mustafa Paşa tarafından 1515 yılında yaptırılmış olan Kurşunlu Camii’ni anlatırken, ona çok benzeyen Gebze’deki Çoban Mustafa Paşa Camii (1510) hakkında da bilgi verir. Ayrıca, annesinin de Gebzeli olduğunu ve anne tarafından akrabalarını ziyaret maksadıyla Gebze’ye gittiğinde bu camiyi ve türbeyi de ziyaret ettiğini belirtir. Gebze’deki caminin iç tarafında âsâr-ı nefîse ve nâdire-i Osmâniyye’den, ceviz üzerine sedef ve altın işlemeli, Mısırlı bir sanatkârın elinden çıkmış iki adet Mushaf-ı Şerif mahfazası bulunduğunu aktarır. Caminin yine iç tarafında, mermer üzerindeki yazıların gayet nefîs bir kûfî hatla oyulup içlerinin siyah renkli tutkal benzeri yapışkan bir madde ile yazıldığını belirtir. Caminin minaresinin minare kapısının üstünde, Evliya Çelebi’nin Seyahatname’sinde de bulunan, yine kûfî bir Besmele-i Şerîfe’nin bulunduğunu anlatır. Sanatkârane biçimle işlenmiş kapıları olan türbe ile aynı alanda imaret, medrese, tekke, han ve kütüphanenin bulunduğunu ifade eder. Aralarında İstanbul ve Boğaziçi: Bizans ve Osmanlı Medeniyetlerinin Âsâr-ı Bâkıyesi (I. Cilt: 1336/19171918; II. Cilt: 1928), İstanbul’daki Âsâr-ı Atîka Hakkında Muhtasar Mâlûmat (1338/1919-1920), Târîh-i Sanâyi‘ (1309/1891-1892), Vesâik-i Kadîme-i Edebiyye (1313/1895-1896) gibi önemli eserlerin de bulunduğu çok metin kaleme alan Mehmed Ziyâ Bey 27 Mart 1930 tarihinde vefat etmiş ve Eyüp’teki (İstanbul) Bahariye Mevlevihanesi Haziresi’nde bulunan Dedeler Mezarlığı’ndaki aile mezarına defnedilmiştir.

KAYNAKÇA

Yavuz Selim Dokumacı, “Mehmet Ziya ve Tarih-i Sanayi”, Dört Öge, Sayı 11, 2017, ss. 169-181; Semavi Eyice, “İhtifaci Mehmed Ziyâ”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt 21, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2000, ss. 559-560; İhtifalci Mehmed Ziya Bey, Osmanlı’nın Kanatları Altında Bir Uzakdoğu Devleti: Açe, haz. Harun Tuncer, İstanbul: Çamlıca Basım Yayın, 2011.; Muhsin Karabay, “İhtifâlci Mehmed Ziyâ Bey Adında Bir İstanbul Sevdâlısı”, Türk Dili: Dil ve Edebiyat Dergisi, Cilt CXVI, Sayı 806, 2019, ss. 82-90; A. Murat Karavelioğlu, “İhtifalci Mehmet Ziya Bey ve İstanbul ve Boğaziçi Adlı Eseri”, İmparatorluk Başkentinden Kültür Başkentine İstanbul, ed. Feridun M. Emecen, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi & Kitabevi, 2010, ss. 335-349; Mehmed Ziyâ, İstanbul ve Boğaziçi: Bizans ve Osmanlı Medeniyetlerinin Âsâr-ı Bâkıyesi (İkinci Kitab), İstanbul: Devlet Matbaası, 1928; Mehmed Ziyâ, K’ariye Cami-i Şerîfi, İstanbul: Şems Matbaası, 1326; Mehmed Ziyâ, Târîh-i Sanâyi‘, İstanbul: Karabet Matbaası, 1309; Mehmet Ziya, Bursa’dan Konya’ya Seyâhat Konya Seyâhatı Hâtırâtından, haz. Ahmet Çaycı & Bayram Ürekli, Konya: Selçuklu Belediyesi Kültür Yayınları, 2010; Köksal Seyhan, “Çoban Mustafa Paşa Külliyesi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt 8, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1993, ss. 351-354. Mehmet Şahingöz, “Osmânlı’dan Millî Mücadeleye İstiklâl-i Osmânî Günü Kutlamaları”, Osmanlı Ansiklopedisi, Cilt 1 (Siyaset), Ankara: Yeni Türkiye Yayınevi, 1999, ss. 194-201.

Sinan VARDAR