Kocaeli’nin En Büyük Çeşmesi

Osmanlı Devleti’nin birçok sultanı, sadrazamı, veziri, valide sultanı, paşası, kethüdası vs çeşitli menzil yolları üzerinde Osmanlı medeniyetinin önemli bir hayrat unsuru ve mimari öğesi olan çeşme yapıları inşa ettirmişlerdir. Bu çeşme yapılarının bir kısmı da menzil yolları üzerinde bulunan şehirlerin meydanlarına, mahalle aralarına, sokak başlarına yaptırılmıştır. Bu önemli medeniyetin İstanbul-Gebze hattı üzerindeki çeşme yapılarından bir tanesi de Gebze’nin kent merkezinde, Çoban Mustafa Paşa Hamamı yanında bulunan İbrahim Paşa Çeşmesi’dir. Üç cepheli bir meydan çeşmesi olarak inşa edilen İbrahim Paşa Çeşmesi, Eski Çarşı Çeşmesi olarak da tanınmaktadır. Çeşme, aslen Bosnalı olup Hersek sancağının Poçitel kasabasında doğmuş olan İbrahim Paşa (Köprülü Fazıl Ahmet Paşa’nın kethüdası) tarafından 1665 (1666) yılında yaptırılmıştır. Çeşmenin iki kitabesi vardır. Bunlardan birisi 5 satırlık inşa kitabesi olup çeşmenin güney cephesinde, saçak seviyesinde bulunmaktadır. Diğeri ise, yine güney cephesinin ortasında bulunan onarım kitabesidir.

Çeşme Kitabesi:

Kethüdâ-yı sadr-ı âlî-rütbe İbrahim Ağa Ya‘ni hem-nâm-ı Halîlullah ve asrın Hâtemi Mümtenî ta’dâd-ı ahlâk-ı hamîdî cümleden Mâil-i hayrâtdır tab‘-ı şerîf-i erkemi

Şâd ola rûh-ı Hüseyin-i Kerbelâ Allah içün Etdi cârî avn-ı Hak’ile bu cûy-ı a‘zamı Habbezâ âb-ı ferâh-bahş-ı hayât-efzâ bu kim Kevseri mîzân-ı akla ursan olmaz devâmı Hayliyâ dil teşneler eyler nidâ târihiçün

Ayn-ı İbrahimden kıl nûş mâ-i zemzemi” 1075 (1665/1666)

Tamir Tarihi 1253 (1837/1838)

Güneş saati üzerindeki yazı:

Resm-ı zıl nısfü’n-nehârı/ Eyledi Yusuf Üsküdârî

Hicri 1253 (M. 1837/1838) tarihinde yapılmış olan bu onarımla ilgili, Gebze yöresinde şöyle bir mersiye söylenir:

İbrahim Paşa kuyu kazmış Dokuz arşın eni boyu Terazi ile gelir suyu Çeşmesi var Gebze’nin Bundan evvel harap oldu Bir efendi sebep oldu

Elli üçte tamir oldu

Bu çeşmesi Gebze’nin Çeşmenin su ihtiyacı Serdar İbrahim Paşa tarafından yaptırılmış olan “Gebze Su Dolabı” adıyla tanınan, su sisteminden sağlanmıştır. Gebze’deki önemli su yapılarından birisi olan çeşme yapısı, Sultan II. Mahmut döneminde, 1837 (1838) yılında onarım geçirmiştir. Günümüzdeki mevcut durum II. Mahmut dönemindeki onarım sonrası ortaya çıkan hâlini yansıtmaktadır. Kare planlı olan çeşmenin inşasında küfeki kesme taş ve mermer malzeme kullanılmıştır. Yaklaşık 69 m2’lik bir alan üzerine oturan çeşmenin üzeri taştan pramidal kırma çatı ile örtülmüştür. Üç yüzünde musluklar yer alan çeşmenin kuzeyinde su deposu bulunmaktadır. Çeşmenin, ayna taşları, kitabesi ve üzerindeki güneş saati mermerden yapılmıştır. Çeşme aynaları, sivri uçlu, kaş kemerli, silmeli, gülbezeklidir. Taş kurnaların yanlarında yine taştan yapılmış sekiler bulunmaktadır. Çeşmenin cephe köşelerine kum saati formlu sütunceler yapılarak, yapı cephesi hareketlendirilmiştir. Tarihi ve mimari özellikleriyle dikkat çeken İbrahim Paşa Çeşmesi, 1991 yılında İstanbul II numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından Taşınmaz Kültür Varlığı olarak tescil edilmiş, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi, Gebze Belediyesi ve Gebze Esnaf ve İşadamları Derneği (GESİDER) tarafından 2010 yılında restore edilmiştir.

17. yüzyılda yapılmış olan Osmanlı dönemi çeşmelerinden olan İbrahim Paşa Çeşmesi, Kocaeli sınırları içerisindeki en büyük (69 m2) çeşme olma özelliğine sahiptir. Ayrıca, Kocaeli’de bulunan tarihi çeşmeler içerisindeki güneş saatli tek örnektir.

KAYNAKÇA

Erdem Yücel-Cihat Soyhan, Gebze ve Eskihisar, İstanbul, 1976; Mehmet Tütüncü, “İstanbul-Kudüs-Mekke Hac Yolunun İzmit Güzergahı Üzerine”, Uluslararası Karamürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu II., C. 2, Kocaeli, 2016, s. 992; Ahmet Yavuzyılmaz, “Gebze Çeşmeleri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi (Prof. Dr. Hamza Gündoğdu Armağanı), Cilt. 6, Sayı: 25, s. 581-582; Sorunlarıyla Değerleriyle Gebze’yi Tartışıyoruz III Panel Bildirgesi, Kocaeli, 2012,s. 16-18; Ahmed Nezih Galitekin, Kocaeli Su Medeniyeti Tarihinden Birkaç Damla, İstanbul, 2006; Ahmed Nezih Galitekin, Ord. Prof. Dr. A. Süheyl Ünver’in Defter ve Dosyalarında (Kocaeli) İzmit-Gebze, İstanbul, 2010, s. 147; Kocaeli Büyükşehir Belediyesi İmar ve Şehircilik Dairesi Tarihi Mekânlar ve Kent Estetiği Şube Müdürlüğü KUDEB Restorasyon Raporu, Kocaeli, 2010; İbrahim Paşa Çeşmesi Tanıtım Broşürü, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi, Kocaeli, 2012; Recep Kankal, “Serdar İbrahim Paşa Çeşmesi”, Gebze Hürses gazetesi, Kocaeli, 8 Aralık 2020, s. 5; Kıtaları Buluşturan Tarihsel Geçiş Hattı Üzerinde Bir Kent: Gebze, (Ed. Tülin Bozkurt Cengiz), Gebze’de Ata Yadigârı İbrahim Paşa (Eski Çarşı) Çeşmesi, (Haz. Volkan Şenel), İstanbul, 2018, s. 93-98; 1986 Kocaeli İl Turizm Envanteri, Kocaeli İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Kültür ve Turizm Şube Müdürlüğü, Kocaeli, 1986, s. 22.

Volkan ŞENEL