Macar Soylusu, Kuruz Generali, Orta Macar Kralı, “Yukarı Macaristan Beyi”

“Her ne zaman ki, talihiniz büyük sanırsanız, o zaman korkun talihsizlikten. Zira silah kimseye yaramaz. Hainlerden korkun, korunun ve benim halimden ibret alın: Almanın imanına, merhametine asla güvenmeyin çünkü dünya dönektir; faydalandığı kadar insanı sever ve ona değer verir.” Imre Thököly’nin İzmit’teyken, üvey oğlu II. Ferenc Rákóczi’ye yazdığı mektuptan.

1526 Mohaç Muharebesi sonucunda, Habsburg egemenliğindeki Macar Krallığı, Osmanlı idaresindeki Orta Macaristan ve Erdel Hükümdarlığı olmak üzere üçe ayrılan Macaristan’ın birleşmesi için Imre Thököly yeni bir umut olarak belirdi. Thököly Macar aristokratı bir ailenin beşinci çocuğu olarak 25 Eylül 1657’de, Késmárk’ta (Kežmarok, bugün Slovakya’da) doğdu. Nagyszombat (Trnava, bugün Slovakya’da) şehrinde bankerlik yapan büyük dedesi Sebestjén Thököly, at ve inek ticareti sayesinde servet sahibi olmuş, Habsburg Çasarlığı sarayına da sıkça borç vermiştir. Hizmetlerinin karşılığında 1572’de soylu, 1598’de baron unvanını almış ve Késmárk Kalesi’ne derebeyi olmuştur. Imre Thököly’nin babası, István Thököly gerçekleştirdiği evlilik vasıtasıyla Yukarı Macaristan’ın en büyük feodal beyi haline gelmiş ve III. Ferdinand’dan kont unvanı almıştır. Erdel Hükümdarı Mihály Apafi, István Thököly’nin oğlu Imre’yi henüz sekiz yaşındayken Máramaros (Maramureş, bugün Ukrayna ve Romanya arasında) başkatibi olarak atamıştır. Bu süreçte işleri doğal olarak Şansölye Mihály Teleki idare etmiştir. Thököly’nin iki abisi henüz bebekken ölmüştür. Kız kardeşleri Katalin, Ferenc Esterházy ile Mária, István Nádasdy ile Éva, Pál Esterházy ile evlenmiştir. Böylece dönemin en önemli feodal beyleri ile hayatlarını birleştirmişlerdir.

Bütün bunlara rağmen Imre Thököly’nin çocukluk dönemi cefalı geçti. Henüz iki yaşında iken annesini kaybetti. Babası István Thököly ise 1664’ten itibaren Habsburg Çasarlığı’nın Macaristan’daki hegemonyasına karşı, Kral Naibi Ferenc Wesselényi’nin önderlik ettiği ve toprak beylerinin büyük katılım gösterdiği teşkilatlanmada yer aldı. István Thököly kalkışmaya önemli miktarda maddî yardımda bulunmuş, ayrıca Macaristan ve Erdel arasındaki görüşmelerde arabuluculuk rolü üstlenmiştir. I. Leopold, István Thököly’ye karşı devlete ihanet davası açmış ve Árva (Oravský Hrad, bugün Slovakya’da) Kalesi’ni kuşatma altına aldırmıştır. István Thököly kuşatma esnasında eceli ile ölürken, muhafızları kaleyi teslim etmiştir. Baba Thököly ölmeden önce, henüz 13 yaşındaki oğlunu Liptó (Liptov, bugün Slovakya’da) Eyaleti’ndeki Likava (Likavka, bugün Slovakya’da) Kalesi’ne göndermiştir. Imre Thököly buradan Lehistan’a geçirilmiş, daha sonra Erdel Hükümdarlığı’ndaki Huszt Kalesi’ne (Khust, bugün Ukrayna’da) kaçırılmıştır.

Habsburg idaresine karşı erken yaşlarda hissettiği kin ile genç Thököly önce Eperjes (Prešov, bugün Slovakya’da), daha sonra Nagyenyed (Aiud, bugün Romanya’da) mekteplerinde öğrenim gördü. 27 Kasım 1677’de, yirmi yaşına gelir gelmez Erdel Hükümdarı Mihály Apafi’nin desteği ile, Habsburg yönetimine karşı mücadelelerinde başarısızlığa uğramış ve kaçarak mülteci konumuna düşmüş askerlerin başına geçti. Kuruz adı verilen bu birliklerle Yukarı Macaristan’da verdiği mücadelelerde, çasar birliklerine karşı önemli başarılar elde etti. Askerî muvaffakiyetin siyasî ve iktisadî başarıyı da beraberinde getirmesi sonucunda 21 yaşındaki Thököly, 1678’de kuruz komutanı olarak tanındı.

Aynı yılın mayıs ayında, Yukarı Macaristan’daki toprakların geri alınması maksadıyla Habsburg yönetimindeki Macar Krallığı’na karşı kuruz seferi başlatıldı. Fransız ve Leh askerlerinin de desteğe geldiği mücadelelerde, Thököly, Sendrö (Szenrő) ve Murány’yi (Muránsky, bugün Slovakya’da) ele geçirerek, Besztercebánya (Banská Bystrica, bugün Slovakya’da) da dahil olmak üzere maden kentlerine kadar hakimiyetini sağladı. Ancak Barsszentkereszt’te (Žiar nad Hronom, bugün Slovakya’da) yenilgiye uğradı. Başarılarından dolayı 1679 yazına gelindiğinde Mihály Apafi, Thököly’yi hükümdar naibi olarak tayin etti. 8 Ocak 1680’de Soboslo (Szoboszló) kentinde düzenlenen kuruz toplantısında ise generalliğe atandı. 1679-1680 arasındaki seferlerde Thököly’nin ordusu, Avusturya kuvvetlerini yenilgiye uğratarak, Vág Vadisi (Považie, bugün Slovakya’da) üzerinden Moravya’ya kadar ulaştı, Késmárk ele geçirildi.

Kuruz ordularının başarıları üzerine Beç, Macaristan politikasını değiştirmek zorunda kaldı. I. Leopold artık bazı imtiyazlar vermeye hazırdı. Bu vasıtayla 28 Nisan 1681’de Şopron’da (Sopron) meclis toplandı. Toplantıya Thököly’nin elçileri de çağırıldı. Ancak Sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın telkini ile kuruzlar daveti reddetti. İmparator mecliste üç önemli vaatte bulunmaktaydı: Macar kamarası, saray kamarasına denk olacaktı. 1671’de yürürlüğe konan ağır vergilerden vazgeçilecekti. Protestanlara özgür ibadet hakkı verilip, Avusturya egemenliğindeki topraklarda Protestan kiliseleri kurulacaktı.

Verilen sözlere karşılık savaşlarda kesinti mümkün olmadı. Nihayet 30 Mayıs 1681’de Sadrazam, Thököly’ye destek sağlanacağını; bu maksatla Erdel, kuruz ve Osmanlı kuvvetlerinden oluşan, Apafi Mihály idaresindeki bir ordunun tesis edileceğini bildirdi. Böylece kuruz mücadelesinde yeni bir dönem başladı. Zira bu andan itibaren Bâb-ı Âlî, Erdel Hükümdarlığı ve Thököly kontrolündeki kuruzlar olmak üzere, Macaristan’daki Habsburg varlığına karşı üçlü bir cephe teşkil oldu.

Birleşik ordular 8 Eylül 1681’de harekete geçti. Varadin’den (Várad) gelen yedi bin Osmanlıyla Apafi’nin sekiz bin ve Thököly’nin beş bin kişilik kuvveti Poçay’da (Pocsaj) birleşti. Bösörmeny (Böszörmény) ve Kallo (Kálló) kentleri ele geçirildi. 1681 yılının sonuna gelindiğinde I. Leopold ve Thököly arasında geçici ateşkes antlaşması kabul edildi. Apafi ise Bâb-ı Âlî’nin emriyle Macar Krallığı’na karşı 1682 yazında savaş ilan etti. Desteğe gelen Thököly, Kassa (Košice, bugün Slovakya’da) kentini ele geçirdikten sonra, Yukarı Macaristan’daki maden şehirlerini aldı. Diğer kanattan Budin Paşası İbrahim Paşa Filek’i (Fülek) zaptetti. Sefer devam ederken 15 Haziran 1682’de Thököly, Mukaçeve’de (Munkács) Ilona Zrínyi ile evlendi. Bu vasıtasıyla Ilona Zrinyi’nin merhum ilk eşi I. Ferenc Rákóczi’den kalan mirası, Thököly’nin tasarrufuna geçti. Velhasıl İbrahim Paşa 16 Eylül 1682’de, Filek Kalesi’nde ve Apafi’nin huzurunda, Imre Thököly’yi Orta Macar Kralı ilan etti. İbrahim Paşa kendisine hükümdarlık alametleri olan tuğ, sancak ve ahdnameyi teslim etti. Ancak general bu unvanı kabul etmeyerek, “Yukarı Macaristan Beyi” sıfatını talep etti.

İki ay sonra imzalanan resmî ateşkes antlaşmasında çasar idaresi, Yukarı Macaristan’ın Garam Nehri’ne kadar olan kısmını kuruz ordularına bıraktı. Yeni kurulan idarenin sınırları Leva (Léva) Kalesi’nden Nagybánya’ya (Baia Mare, bugün Romanya’da) kadar uzanmaktaydı. Böylelikle Thököly’nin ömrü üç yıl olacak vasal hükümdarlığı kurulurken, Macaristan da dört parçaya bölünmüş olacaktı. Thököly konumunu güçlendirmek maksadıyla başta Fransa olmak üzere batılı güçlerden destek sağlamaya çalıştı; ancak başarılı olamadı. Yardım gördüğü tek taraf Osmanlı İmparatorluğu idi. Thököly, Osmanlıların muavenetiyle Avusturya egemenliğinin ortadan kaldırılabileceğine güvense de 1683 tarihli II. Viyana kuşatması, beklentisini boşa çıkardı.

Bâb-ı Âlî, Beç’e karşı son seferini 1683 senesinde başlatmış, Apafi ve Thököly’ye de Sadrazam Kara Mustafa Paşa’ya katılmaları emri verilmişti. Ayrıca general, sadrazamın emri ile Ösek’teki (Eszék) Leh Kralı Jan Sobieski’nin ordusunun, Viyana’ya yardıma gitmesini engellemekle görevlendirilmişti. Ancak Osmanlı kuvvetlerinin Almandağı (Kahlenberg) Muharebesi’nde yenilgiye uğraması, Kutsal İttifak’ın karşı taarruzunu beraberinde getirdi. Osmanlı ordusu geri çekilirken kendisini tamamen Osmanlı merhametine bağlamak istemeyen Thököly’nin görüşme taleplerini ise I. Leopold reddetmekteydi. Dahası savaşın ilerleyen safhalarında, Eylül 1685’te Serdar İbrahim Paşa’nın emriyle Varadin Beylerbeyi Ahmed Paşa, yardıma gelen Thököly’yi yakalattı ve Belgrad’da zindana kapattırdı. Bâb-ı Âlî, generali Beç’e teslim ederek daha makul bir antlaşma yapmak niyetindeydi. Böylece büyük bir taktik hata yapılmış oldu. Zira generalin esareti duyulduğunda, eşi Ilona Zrínyi’nin savunduğu Mukaçeve Kalesi hariç, bütün kuruz kaleleri teslim oldu.

15 Nisan 1690’da Erdel Hükümdarı Mihály Apafi ölünce II. Süleyman bu makama Thököly’yi tayin etti. General idaresi altındaki 15.000 kişilik Osmanlı, Eflak ve kuruz birlikleriyle 21 Ağustos’ta, Erdel’deki Habsburg ordusunu Zernyest’te (Zărnești, bugün Romanya’da) yenilgiye uğrattı. 1697 yazında, II. Mustafa’nın Macaristan seferinde, Yukarı Tisa’da (Tisza) Habsburglara karşı isyan çıkartmakla görevlendirildi. 11 Eylül 1697 tarihli, Elmas Mehmed Paşa’nın hayatını kaybettiği Zenta Savaşı’nda ise Thököly, Osmanlı ordusunda savaşmaktaydı.

1699 Karlofça Antlaşması’yla Thököly, eşi ile birlikte topraklarından sürgün edildi. Bey maiyetiyle birlikte bir süre Belgrat ve Temeşvar’da yaşadı. Ardından İstanbul’a geçerek önce Duka Voyvodalığı sarayında, sonra Erdel Evi’nde konakladı. Bilahare İzmit, Karatepe’ye, Macarların Çiçekli Çayır dediği yerdeki çiftlik evine nakledildi.

Bey kalan ömrünü burada sürdürürken, üvey oğlu II. Ferenc Rákóczi’nin kuruzların başına geçip, Habsburglara karşı tekrar bağımsızlık mücadelesine giriştiğini de haber alacaktır. Macaristan’a dönme girişimleri olduysa da II. Rákóczi’nin önderliğine şahsen tanıklık edememiş, 13 Eylül 1705’te, 48 yaşında hayata gözlerini yummuştur. İzmit Ermeni Mezarlığı’nda bulunan cenazesi 1906’da Macaristan’a nakledilmiş, vasiyeti gereği memleketi Késmárk’taki Evanjelik kilisesine defnedilmiştir.

1908 senesinde Macar devleti tarafından, İzmit’teki mezarına dikilitaş koydurulmuştur. Ancak I. Dünya Savaşı ve depremler sonucunda bu anıt çökmüş, mezar da kaldırılmıştır. 2003 yılına gelindiğinde, Macar-Türk Dostluk Derneği [Magyar-Török Baráti Társaság] ile Ordu ve Toplum Dostluk Derneği’nin [Honvédség és Társadalom Baráti Kör] üyesi András Gamauf tarafından Çiçekli Çayır’ın ve artık bir izi kalmayan çiftlik evinin yeri tespit edilmiştir. 2005’te Macar Konsolosluğu, Kocaeli Valiliği, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi ve Macar-Türk Dostluk Derneği nezdinde Thököly’nin eski mezarının bulunduğu yerde, Thököly anıtının açılışı yapılmıştır. 2008’de ise SEKA Park içinde, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi’nin teşebbüsüyle Imre Thököly ve Ilona Zrínyi Anı Evi açılmıştır. Yine aynı tarihte, İzmit İmre Thököly Dostluk Derneği tarafından Kartepe’de bir anıt hazırlanmıştır.

KAYNAKÇA

Ágnes Várkonyi, “Az Életpálya Válaszútjai”, Thököly Imre Gróf és Felkelése (Gróf Imrich Thököly A Jeho Povstanie), (Szerkesztette: Kónya Péter), Prešov 2009, s. 11-38; Ahmed Refik [Altınay], Türk Hizmetinde Kral Tököli İmre (1683-1705), İstanbul 1932; Başbakanlık Osmanlı Arşivi, İstanbul, Nâme-i Hümâyûn Defteri, Nr. 5 (1092H./1682M.),s. 101-104, 347-352; Béla Köpeczi, “Thököly-Felkelés és A Külföldi Szövetség”, A Thököly-Felkelés és Kora, (Szerkesztette: Benczédi László), Budapest 1983, s. 89-102; Dávid Angyal, Késmárki Thököly Imre (1657-1705), Első / Második Rész, Budapest 1888-1889; Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekayiât, Tahlil ve Metin, (1066-1116/1656-1704), (haz. Abdülkadir Özcan), Ankara 1995,s. 124-126, 134-135, 141, 151, 381-384, 423, 720; István Ivány,“Tököly-féle Oklevelek”, Történelmi Tár, Sayı 9, Budapest 1886, s. 127-136; István Seres, Thököly Imre és Törökország / İmre Thököly ve Türkiye, Budapest 2006, s. 40-51, 278-289; János Varga, Válaszúton. Thököly Imre és Magyarország 1682-1684-ben, Budapest 2007, s. 137196; László Makkai, I. Rákóczi György Birtokainak Gazdasági Iratai, Budapest 1954, s. 665-669; Sándor Papp, “Magyar Rendi Mozgalmak és Az Oszmán Birodalom A 17-18. Század Fordulóján”, Acta Universitatis Szegediensis, Acta Historica Tomus, Sayı 116, Szeged 2002,s. 129-136; Sándor Papp, “Ottoman Accounts of the Hungarian Movements against the Habsburgs at the Turn of the Seventeenth and the Eighteenth Centuries”, Frontiers of Ottoman Studies: State, Province, and the West, (Edited by: Colin Imber Keiko Kiyotaki), Library of Ottoman Studies; 6, vol. II., I. B., London 2005, s. 37-48; Kálmán Thaly, Késmárki Thököly Imre Naplói, Leveleskönyvei, és Egyéb Emlékezetes Írásai, K. 2, Budapest 1873, s. 529-530.

Hüseyin Şevket Çağatay ÇAPRAZ