İzmitli Bir Alim
İzmitli Ak Ali Efendi’nin hayatı hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır. Hayatı hakkındaki bilgiler Bursalı Mehmet Tahir’in Osmanlı Müellifleri’ne dayanmaktadır. Ak Ali Efendi’nin âlim bir zat ve İzmitli olduğu belirtilir. 1168 [1754] yılında Fezâ’il ismiyle üç bölümden oluşan bir eser yazmıştır. Türkçe kaleme alınan eser, kısmen akâid ve kısmen mev’izadan oluşmaktadır. Bir nüshası Yahya Efendi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. Yazar, Fezâ’il adlı eserinin başında; “Benki Kocaeli vilâyetinde Ak Ali demekle meşhurum!” cümlesiyle kendisini tanıtmıştır. Müellif, günümüzde Makedonya’da bulunan Gevgili kazasının Novatya nahiyesinde medfûndur. Halk arasında Ak Baba diye tanınmakta olup Gâzi Evrenos Bey evkafı tarafından ihya olunan câmi-i şerifte imamlık yapmıştır.
Fezâ’il: Ak Ali Efendi eserini 1168 [1754] yılında yazmıştır. Yazma nüshalarının yaygınlığına bakıldığında, rağbet ve teveccüh gördüğü anlaşılmaktadır. Bursalı Mehmed Tahir, eserin akaid ve mev’ızadan oluştuğunu söyler. Akaid konusu, namaz bahsinde kelime-i şehadetin fazileti ve ilgili rivâyetlerden ibarettir. Yazar eserine, yazma sebebini açıklayarak başlamış, daha faydalı olması için Türkçe yazdığını belirtmiştir. Eserin müellife nispetinde bir şüphe yoktur. Eser, yazıldığı dönemden daha önceki devrin dil özelliklerini taşımaktadır.
Fezâ’il kitabı, İslâmî eserler arasında Fezâ’il olarak bilinen ve farz ibadetler yanında nafile ibadetlerin ve amellerin faziletini anlatan eserler arasına girmektedir. Müellif eserine besmele, hamdele ve salvele ile başlamıştır. Eseri yazma nedenini açıklamış ve üç bölümden oluştuğunu söylemiştir. Bunlar; 1. İlmin ve Âlimlerin Fazileti, 2. Namazın Faziletleri, 3. Zekât ve Sadakaların Fazileti bölümleridir. Konuları ayrıntılı olarak inceleyen müellif, en geniş yeri 26 başlıkta incelediği ikinci bölüme vermiştir; 150 varaklık nüshada 86 varak bu bölüme, İlim ve Zekât bölümlerine ise 45 ve 19 varak ayrılmıştır.
Milli Kütüphane yanında Süleymaniye ve Topkapı Sarayı Kütüphanesi ile Konya, Kastamonu, İBB Kütüphanesi, Kütahya, Diyarbakır, Manisa kütüphaneleri ve Bosna-Hersek’te eserin toplam 31 yazma nüshası bulunmaktadır. Kütüphanelerdeki nüshalardan Fezâ’il isimli eserin oldukça yaygın olduğu anlaşılmaktadır. Fezâ’il’de çok sayıda hadis, sahabe ve tâbiîn sözleri yanında israiliyat türü haber, hikâye, kıssa, menkıbe bulunmaktadır. Merfû hadisler doğrudan Hz. Peygamber’e nispet edilerek nakledilebildiği gibi sahâbî ravisi zikredilerek aktarılan hadisler de bulunmaktadır. Ak Ali Efendi rivayetlerin çoğunluğunu Arapça vermiş, sonra tercüme yoluna gitmiştir. Fezâ’il’de yer verilen rivayetler tefsir, hadis, fıkıh, ahlak konusundaki eserlerden alınmıştır. Zemahşerî’nin Keşşâf’ından, Sâgānî’nin Meşâriku’l-envâr’ından, Beyzâvî Tefsîri’inden ve Hamzî’nin Kenzü’l-ahbâr’ından rivayetler nakletmiştir. Bunlar arasında en güvenilir rivayetlerin, Sâgānî’nin eserinden alınan hadisler olduğu söylenebilir. Fezâ’il’de nakledilen rivayetlere bakıldığında, bunlar arasında sahih ve hasen sayılan rivayetler olduğu gibi, zayıf kabul edilen, hatta hadis âlimlerinin asılsız ve mevzu saydığı rivayetler de bulunmaktadır.
Câmi’u’l-Ahbâr: Ak Ali Efendi’nin Câmi’u’l-Ahbâr adlı eseri, 20 varaklık nasihatname ve ilmihal tarzında Osmanlı Türkçesiyle yazılmıştır. Didaktik olarak yazılmış olan eser beş bölümden oluşmaktadır. Namaz, aile hayatı, ilim, Kadir Gecesinin hikmetleri ve Aşûre Günü’nün önemi. Eserde girişten sonra namaz bahsi ele alınır. Namaz, peygamber kıssaları, ashap ve evliya menkıbeleri ile irtibatlandırılarak anlatılmıştır. İkinci bap aile hayatına ayrılmıştır. Bölümde evlilikle ilgili çeşitli meseleler yanında ana-babanın evladına karşı vazifeleri ve komşu hakları gibi konular işlenmektedir. Üçüncü bapta ilme ve âlimin faziletine dair birçok rivâyete yer verilmiştir. Dördüncü bap Kadir gecesinin faziletlerinden bahsetmektedir. Beşinci bap ise Aşûre gününün faziletlerine ayrılmıştır. Fezâ’il adlı eserindeki rivâyetlerle ilgili yapılan değerlendirmeler genel olarak Câmi’u’l-ahbâr için de geçerlidir.
KAYNAKÇA
Abdulkadir Macit Ali Cançelik, “Ak Ali Efendi el-İzmitî ve Camiu’l-Ahbar Adlı Eseri”, Kocaelili Alimler, Editörler: Sefer Yavuz, Ali Kaya. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019, 113, 115; Ahmet Demirtaş. Kocaelili Ak Ali Efendi Fezâil İnceleme-Çeviriyazı-Dizin-Tıpkıbasım. (İstanbul: Akademik Kitaplar, 2012), 4-6; Ak Ali Efendi, Câmi’u’l-ahbâr [Fezâ’il içinde], Elmalı Halk Kütüphanesi, 002560, 1890, 151b-170b. 151b, 152b, 153a, 153b, 154a, 154b, 155a, 156b, 157b, 157a, 157b,
161a, 164b, 165a, 166b, 169b, 170a; Ak Ali Efendi, Fezâil, Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, nr. 07 El 2560/1, vr. 1b-2a, 3a, 3b, 4a, 12b, 20b, 37b, 45b, 46a, 49b, 52a, 60a, 62a, 63b, 83b, 88b, 92a,
94b, 96b, 98a, 106b, 110b, 112a, 131b; Ali Kaya Zülal Kılıç. “Ak Ali Efendi Fezail İsimli Eserindeki Rivayetlerin Hadis İlmi Açısından Değerlendirilmesi”. Kocaelili Alimler. Editörler: Sefer Yavuz, Ali Kaya. (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019), 54-58, 60-67, 74, 76, 77, 78, 102, 103, 104; Bursalı Mehmed Tahir Efendi. Osmanlı Müellifleri. (İstanbul: Meral Yayınevi, 1972), 1/242-243; M. Yaşar Kandemir, “Fezâil”, DİA, 2: 529, 530; Mehmet Ayhan, “İzmitli Ak Ali Efendi’nin Fezâil Adlı Eserinin Fezâil Literatüründeki Yeri”, Uluslararası Orhan Gazi ve Kocaeli Tarihi Kültürü Sempozyumu-V Bildirileri, Editörler: aHluk Selvi, İbrahim Şirin vd. Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi, Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı Yayınları, 2019, 3: 1664 vd.
Ali KAYA, Mehmet AYHAN