İzmit’in Ana Caddeleri

Körfeze paralel doğu-batı aksında uzanan Hürriyet ve Cumhuriyet Caddelerini 1999 yılına kadar demiryolu hattı bölmekteydi. Demiryolunun sahile alınmasıyla bu caddeden geçen hat alanı, yürüyüş yoluna dönüştürülmüştür. İki caddenin ortasında, eski demiryolu hattının iki yanında bulunan çınar ağaçlarının anıt ağaç tescilleri, 2003 yılında yapılmıştır.

İzmit’in sembol caddelerinden olan Hürriyet ve Cumhuriyet Caddelerinin toplam uzunluğu 1370 metredir. Hürriyet Caddesi batıda Saray Yokuşu Caddesi ile Hürriyet Caddesi de İstasyon Caddesi ile birleşmekte, her iki cadde doğu yönünde Leyla Atakan Caddesi ile son bulmaktadır. Caddenin güzergâhı, Kemalpaşa, Tepecik, Ömerağa ve Karabaş Mahallelerini kat etmektedir. Tepecik, Ömerağa, Karabaş Mahalleleri, İzmit’in en eski mahalleleri arasındadır. Kemalpaşa Mahallesi ise mübadeleden önce Rum nüfusunun yaşadığı mahalledir.

İzmit’in eski kıyı çizgisini oluşturan bu caddelerin zemini dolgudur. 16. yüzyılda Kanuni Sultan Süleyman’ın Osmanlı topraklarında gerçekleştirdiği imar faaliyetleri sırasında İzmit’ten geçen Bağdat Yolu (bugünkü İnönü Caddesi) uzun yıllar kentin ana yol güzergâhı olarak kalmış, bu yol ile kıyı arasında inşa edilen ticaret yapıları da kentin çarşı kesimini şekillendirmiştir. 16. yüzyılda burada inşa edilen iki anıtsal külliye, bölgenin imarı açısından önemli diğer faktörleri oluşturmaktadır. Bunlardan biri, Kanuni Sultan Süleyman’ın damadı Rüstem Paşa’nın Kethüdası Mehmet Bey adına ölümünden sonra 16. yüzyılın ikinci yarısında yapılan külliyedir. Külliye’nin camisi,

II. Mahmut döneminde yenilenerek Fevziye Camii adını almıştır. Padişah ve vezirler tarafından inşa ettirilen menzil külliyelerinin bir örneği olan Pertev Paşa Külliyesi ise II. Selim’in vezirlerinden Pertev Mehmet Paşa adına 1579 yılında yaptırılmıştır. Demiryolunun geçmediği yıllarda burada -eski Tekel binasının bulunduğu yerdeAnadolu’dan yük taşıyan develerin çöktürüldüğü Miskinler Meydanı olduğundan da bahsedilmektedir.

1888 yılında Haydarpaşa-İzmit demiryolu hattının Ankara’ya kadar uzatılmasına karar verilmesi, caddenin kaderini etkileyen önemli bir başka gelişmedir. Çünkü körfezin doğusunun bataklık olması nedeniyle demiryolu hattının kent içerisinden geçirilmesi uygun bulunmuştur. Demiryolunun döşendiği yıllarda İzmit Mutasarrıfı olan Selim Sırrı Paşa’nın caddenin düzenlenmesinde önemli katkıları olmuştur. Bu esnada demiryolunun iki tarafı genişletilmiş, demiryolu hattı boyunca da çınar ağaçları dikilmiştir.

1882 tarihli Ebniye Nizamnamesi çerçevesinde,II. Abdülhamit’in saltanat yıllarında, Batı kentlerinde olduğu gibi Osmanlı kentlerinde de geniş bulvarların açıldığı faaliyetler kapsamında ele alınabilecek bu cadde düzenlemesi neticesinde, buraya Hamidiye Caddesi adı verilmiştir. Osmanlı Arşivi’nde yer alan 15 Eylül 1887 tarihi bir belgede “Nefs-i İzmit’te inşâ edilmekte olan şose tarîkinin ve serâpâ (baştan aşağı) mermerden yapılan çeşmenin nâmî-i cenab-ı Hilâfet-penahî’ye izafetle yad olunması...” şeklinde bahsi geçen cadde, bu olmalıdır. Demiryolu inşaatından bahsedilmediği bu belgede, caddenin bu dönemin en modern yol yapım tekniği doğrultusunda düzenlendiği öğrenilmektedir. 1891 yılına ait Şark Ticaret Yıllığı’nda burası Hamidiye Bulvarı şeklinde kaydedilmiştir. 1913 yılında İzmit Mutasarrıfı olan Mazhar Müfit Bey döneminde caddeye parke döşenmiştir.

Demiryolunun ikiye böldüğü kuzey ve güney caddelerinin adları, hem Osmanlı hem de Cumhuriyet dönemlerinde kentin ideolojik araçlarından biri olmuştur. II. Meşrutiyet’in ilanından sonra H. 1328 / M. 1910–1911 tarihinde caddenin adının Hürriyet Caddesi olarak değiştirilmesine karar verilmiştir. Ancak caddenin deniz tarafının Demiryolu Caddesi, kara tarafının Hürriyet Caddesi olarak adlandırıldığı da KAYNAKLARda geçmektedir. 1920’li yıllarda hazırlanan Osmanlıca istikamet planlarında her iki caddeye Hürriyet Caddesi yazılmıştır. Cumhuriyet’in ilanından sonra caddenin güneyine Cumhuriyet, kuzeyine Hürriyet Caddesi adı verilmiştir. İsmet İnönü döneminde Hürriyet Caddesi’ne Kocaeli Valisi Ziya Tekeli’den dolayı Tekeli Caddesi adının verilmesi uygun bulunmuştur. 1950 yılında Belediye Meclisi’nin aldığı karar doğrultusunda caddenin adı tekrar Hürriyet Caddesi yapılmış, 1967 onay tarihli planlarda burası Tekeli Caddesi olarak kalmıştır. Bu caddelerin düzenlenmesi ve yenilenmesi çalışmalarına Cumhuriyet döneminde de devam edilmiştir. Yerel gazete haberlerinden öğrenildiğine göre 1966 yılına kadar devam eden imar planı tadilatları kapsamında şehir içinden geçen demiryolunun kaldırılarak Demiryolu ve Hürriyet Caddelerinin yeşil sahalı bulvara dönüştürülmesine karar verilmiştir. Ancak alınan bu karar, o yıllarda uygulanmamıştır.

Her iki caddenin yaklaşık 150 yıllık değişimini eski fotoğraflarından ve çeşitli hatıratlardan anlamak mümkündür. 1912 yılında Abdülbaki Fevzi, “...şimendiferin geçtiği mahallin iki tarafına açılmış olan caddeleri payitahtımızda bile yok denilecek derecede geniş, bir ucundan öbür ucuna kadar düz, gözün görebildiği kadar da uzundur. Her iki caddenin iki taraflarına sırasıyla çınar ağaçları dikilmiş, onlar da yetişmiş olduğundan yukarıdan dalları birbirleriyle kucaklaşmıştır. İnsan adeta yeşil bir tünelden geçiyorum zanneder. Yolun sağında solunda göze çarpacak güzel binalar görülür...” sözleriyle tarif etmiştir.

Eski fotoğraflarından tespit edilebildiğine göre 19. yüzyılın sonlarında cadde üzerinde dört kata kadar çıkabilen konut+ticaret yapıları bulunmaktadır. Cadde üzerinde bulunan iki katlı kâgir / ahşap ticaret yapılarının zemin katlarının camekânlı, birinci katlarının genel olarak balkonlu, üst örtülerinin ise üçgen alınlıklı kırma çatıdan meydana geldiği görülmektedir.

Her iki cadde üzerindeki çok katlı yapılaşma 1950’li yıllardan sonra giderek artmaya başlamıştır. Nahid Sırrı Örik, bu caddeleri “...Şimdi budanmış yüksek ağaçlarıyla burası İzmit’in en geniş ve işlek caddesi. Buralarda birkaç da yeni yapılmış apartman gördüm. Fakat yaptıranlar ve içinde oturanlar affetsinler, hiçbiri de güzel değil..” sözleriyle tanımlamıştır. İlk önce her iki cadde boyunca kübik tarzda apartman yapıları inşa edilmiş ancak bunlar da birkaçı dışında günümüze ulaşmamıştır. 1960’lı yıllardan başlayarak kat mülkiyetinde yapılan düzenlemeler paralelinde bu güzergâh boyunca kat sayısı zemin + yedi kata kadar çıkmıştır. Genel olarak buradaki yapı stoğunun büyük bölümünü zemin+dört katlı yapılar meydana getirmektedir.

İnönü Caddesi’nden başlayarak D100 karayoluna kadar uzanan İzmit merkezdeki ticaret bölgesini ikiye bölen bu caddeler üzerinde, eskiden aynı işi yapan esnaflara ayrılan çarşı oluşumlarından da bahsetmek mümkündür. Bunlardan biri, Kapanönü Çarşısı’dır. İstiklal ve Hürriyet Caddeleri arasında kalan bu çarşıdaki ticaret yapıları, ortasında çeşme bulunan meydanla kesişen düzgün sokaklar üzerinde sıralanmaktadır. Orijinalinde iki katlı yapıların bulunduğu çarşı dükkânları, zamanla ilave katlarla yükseltilmiştir. Özgün şekli bozulan bir diğer tarihi çarşı, Fevziye Camii’nin batısında bulunan Yemeniciler Çarşısı’ dır. Bunlar dışında kuşkusuz şimdi olduğu gibi geçmişte de cadde üzerinde çok sayıda ticaret yapıları ve alanları yer almıştır. Mesela, 20. yüzyılın başlarında Fevziye Camii çevresinde evkaf dükkânları ve bir Kapalı Çarşı bulunmaktaydı. Buradan Pertev Paşa Camii’ne kadar olan kısım ise Açık Pazar Sahası’ydı. Günümüzde modern bir mimari dokunun hâkim olduğu caddede, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerine ait önemli anıt eserler de söz konusudur. Bunlar, yukarıda da bahsi geçen Fevziye Camii ve Pertev Paşa (Yeni Cuma) Camii’dir.

İzmit’te erken Cumhuriyet döneminde gerçekleştirilen kentsel düzenlemelerin uygulama alanları arasında bu caddeler de bulunmaktadır. Bu bağlamda güneydeki caddeye Cumhuriyet Caddesi adı verilmiş, Hürriyet Caddesi tarafında da Cumhuriyet’in 10. yılında açılışı yapılan Ulugazi İlkokulu inşa edilmiştir. Bu okul binası, Osmanlı’nın son dönemi ile Cumhuriyet’in ilk yıllarında yaygın olan Selçuklu ve Osmanlı mimari ve süsleme öğelerinin yeni yapı tiplerine uyarlandığı I. Ulusal Mimarlık üslubunun İzmit’teki az sayıdaki örneğinden biridir.

Burada kentin önemli kamu ve idari yapıları da yer almıştır. 1950’li yıllara kadar cadde üzerinde bulunan ahşap bir binada hizmet veren İzmit Belediyesi, 19572009 yılları arasında bunun yerine yapılan betonarme binada faaliyet göstermiştir. Hürriyet Caddesi ile Fethiye Caddesi’nin kesiştiği köşe parseli kaplayan eski Tekel Baş Müdürlüğü binası da gerek caddeyi çirkinleştirdiği, gerekse imar planlarının tatbikini zorlaştırdığı gerekçesiyle 1960’lı yıllarda yıktırılarak yerine Belediye İşhanı yapılmıştır. Aynı cadde üzerinde bulunan Tekel Baş Müdürlüğü’ne bağlı bakımevi ve depoları, 1994 yılında yanmıştır. Daha sonra bu alan yangından kalan yapı duvarları korunarak parka dönüştürülmüştür.

KAYNAKÇA

Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.,) DH. MKT. 1447/1; Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA.), F.K: 272. 11. 0. 0;Y.N: 16. 68. 17; Abdülbaki Fevzi, “Yurdumuzda Gördüklerim:İzmit”, Türk Yurdu, 27 / 2, İstanbul 1912, 57–60; Ö. S. Binici, İzmit’te 1936-1966 Yılları Arasındaki Yapı Üretiminin Kentin Gelişimine Etkileri, (KOÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kocaeli 2012; İdris Bostan, “İzmit”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 23, İstanbul 2001, 536-542; A. Cuda, Stadtaufbau in der Türkei, byy, 1939; Çetin, A., “İzmit Sancağı’nda Bazı Yer Adlarının Değiştirilmesi”, Kocaeli Şehiriçi, 24, Kocaeli 2005, 44-45; Erdoğan, N.Ayyıldız, S.Özbayraktar, M., Geleneksel İzmit Kent Merkezi, Mahalleler, Sokaklar, Mimari Eserler, İstanbul 2011; A. N. Galitekin, İzmit Mehmed Bey Nam-ı Diğer Fevziye Câmi’-i Şerîfi, İstanbul 2002; F. Y. Gülser, Metropol Kentlerde Rekreasyon Sunumu ve Kullanım Sorunları, İzmit Kenti Örneği, (Gazi Üniversitesi Şehir ve Bölge Planlama Anabilim dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2017; İller Bankası, İzmit Analitik Etütleri, Ankara 1970; Turgut Karaçoban, “Yüzyıllık Çınarların İzinden: Selim Sırrı Paşa ve İzmitAnkara Demiryolu Serüveni”, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Kocaeli 2015, 739752; Şennur Kaya, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İzmit Kenti, Kocaeli 2009; B. A. Ongun, “İzmit İmar Planı”, Arkitekt, 1, İstanbul 1936, 14-15; Atilla Oral, (haz.), Kocaeli Tarih ve Rehberi, İstanbul 2007; N. S. Örik, “İzmit 1956, 1957”, Türk Yurdu, 264, İstanbul 1957, 689-695; Avni Öztüre, Nicomedia Yöresindeki Yeni Bulgularla İzmit Tarihi, İstanbul 1981; M. Özbayraktar, “Revitalization of One of the Main Streets of İzmit”, 3. İnternational Congress Livenarch III Proceedings, II, (Ed. Şengül Öymen Gür), İstanbul 2007, 427-437; M. Özbayraktar, M. Pekdemir, G. Mırzaliyeva, “Spatial Character Analysis of Streets as Public Spaces: The Case of Izmit Hurriyet and Cumhuriyet Street, Turkey”, IOP Conf. Series: Materials Science and Engineering, 245, 2017; M. Özbayraktar, “Evaluation of Traditional Çarşıs (Bazaar) in Urban Cores within the Context of Spatial Quality: The Case of Kapanönü Çarşı (İzmit/Turkey)”, Online Journal of Art and Design, 6/ 4, October 2018; O. Şenyurt, “1923-1960 Yılları Arasında İzmit’te İnşa Edilen Yapılar ve Kentin Gelişimine Katkıları”, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Kocaeli 2015, 1667-1683; F. Y. Ulugün, “1891 Şark Ticaret Yıllığı’nda İzmit Sancağı Üzerine”, Uluslararası Gazi Süleyman Paşa ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu III, Kocaeli 2017, 1966-2015; R. Yüce, Kocaeli Tarih ve Rehberi, İzmit 1945; https://tasindaki-yuruyus-yolunun-yeni-projesi-ozerurger-mimarliktan/ (Erişim Ağustos 2021)

Şennur KAYA