İzmit Mülki İdare Binaları
Osmanlı İmparatorluğu döneminde Tanzimat’ın ilanına kadar doğrudan kamusal yönetim işleri için özel binalardan bahsetmek mümkün değildir. Kent yönetiminden sorumlu kişiler, kendilerinin de oturdukları konakların bir bölümünü genellikle de selâmlık kısmınıresmi işler için kullanmışlardır. Ancak, tek bir konağın yetmediği durumlarda başka bir konağın kiralandığı da olmuştur. Tanzimat öncesinde İzmit’te görevlendirilen kent yöneticilerinin kullandığı Paşa Sarayı, Paşa Kapısı, Paşa Konağı olarak adlandırılan konağın ise Bağdat Caddesi (İnönü Caddesi) üzerindeki eski Redif Binası’nın yerinde olduğu bilinmektedir.
Tanzimat dönemi reformları sonrasında kentlerin fiziki yapılarında Hükümet Konağı merkezli yeni kamusal alanlar yaratılmıştır. İzmit’in ilk kamusal alanı da kentin batı sahilinde bulunan İzmit Tersanesi’nin hemen bitişiğinde oluşturulmuştur. 1906 tarihli yerleşim planına göre duvarlarla çevrili olan bu alana, halk arasında kapı altı denilen Zabıta Dairesi ve Telgrafhane arasındaki açıklıktan girilmektedir. Düzgün olmayan dikdörtgen planlı avlunun kenarlarında Nüfus Dairesi, Polis Dairesi, Evkaf Dairesi, Tevkifhane ve avlusu, Jandarma Koğuşu, Adliye, Evrak Mahzenleri, Orman İdaresi binaları sıralanmakta, kapı altının karşısında kıyıya paralel dikdörtgen planlı Hükümet Konağı bulunmaktadır.
Günümüzde mevcut olamayan bu alanı ve İzmit’in ilk hükümet konağını, 19. yüzyıl sonlarına ait Yıldız Fotoğraf Albümlerinde bulunan fotoğraflarından somut olarak tanımak mümkündür. Burada yer alan fotoğrafından, konağın güney cephesinin ortası üç açıklıklı düzenlenmiş kademeli bir tasarıma sahip olduğu anlaşılmaktadır. İki katlı olan Hükümet Konağı’nın alt katında Maliye Muhasebecisi, Muhasebe Kalemi, Sandık Emini, Vergi Dairesi ve Şerr-i Mahkeme Kalemi; üst katında Mutasarrıflık Makamı, Meclisi İdare Odası, Tahrirat Müdürü, Tahrirat Kalemi ile Kadı Odası olduğu kaydedilir.
Yapının inşa tarihi konusunda net bir bilgi yoktur. 1861 yılına ait arşiv belgesinde harap durumda olan konağın İzmit Tersanesi’nde görevli kereste memurlarına ayrılmışken Hükümet’e tahsis edildiği belirtilmektedir. 1862 yılında denizyoluyla İzmit’e gelen A. de Moustier, Kaymakam’ın konağının tadilatta olduğunu yazmıştır. 19. yüzyılın sonlarında konağın tamiri veya yenilenmesi konusunda çeşitli gelişmeler olmuştur. İzmit Mutasarrıfı Musa Kasım döneminde (1895-1908) 1898 yılında konağın onarımı için 1200 lira havale gönderilmiştir. Mutasarrıf Nüzhet Paşa (1911-1912) ise konağın tamiri için gelen 1000 lira ile Tersane ile konak arasına rıhtım inşa ettirmiş, Hükümet Konağı’nı da eski Kastamonu Defterdarı Kerim Bey’in evine naklettirmiştir. Aynı dönemde İzmit’te yeni yapılacak hükümet konağı için gönderilen iki katlı konak projesi uygulanmamıştır. Nüzhet Paşa’nın yerine atanan Muhiddin Paşa, eski hükümet konağını tamir ettirerek kamu dairelerini tekrar buraya taşıtmıştır. Uzun yıllar İzmit’in idari yapısı olarak kalan bu konak, 3 Şubat 1918 tarihinde soba borusundan çıkan yangın sonucunda tamamen yanmıştır. Yangından sonra Kasr-ı Hümayun, hükümet konağı olarak kullanılmaya başlanmıştır.
Milli mücadele yıllarında İzmit Hükümet Konağı olarak farklı yapılar kullanılmıştır. 1919 yılı sonlarında İngilizlerin Kasr-ı Hümayun’u kendilerine tahsis etmesiyle hükümet konağı, İdadi binasına nakledilmiştir. Eğitimin aksamaması için İzmit Mutasarrıfı Ali Suat Bey (1919-1920), inşaat halindeki İttihat ve Terakki Binası’nı (daha sonra Akçakoca Mektebi) tamamlatarak hükümet konağını buraya nakletmiş, resmi dairelerin bir kısmı ise han ve dükkanlarda faaliyetlerini yürütmüşlerdir. 28 Haziran 1921 tarihinde işgalin sona ermesinden sonra Kasr-ı Hümayun tekrar hükümet konağı yapılmıştır.
Cumhuriyet’in ilanından sonra uzun bir süre İzmit’te modern bit hükümet/valilik binası inşa edilememiştir. Bu nedenle de 1930’lardan 1970’lere kadar süreçte hazırlanan imar planlarında İzmit’in yeni kamusal alanı için farklı yer önerileri getirilmiştir. 1935-1938 yılları arasında İzmit imar planlarını hazırlayan Jansen, kentin kamusal alanını ilk olduğu yere, eski tersane bölgesine yerleştirmiştir. A. Kemal Aru 1952 tarihli imar planında idari merkezi Kasr-ı Hümayun’la aynı bölgede konumlandırmışken, 1959 tarihli revizyon planında bunu Halkevi’nin oraya taşımıştır. 1970’lerde Polat Sökmen’in hazırladığı planda bunun için Pertev Paşa (Yeni Cuma) Camii’nin civarı uygun bulunmuştur.
İzmit’te yeni inşa edilecek hükümet/valilik binası için arazi arayışı ve proje çalışmaları da 1940 yılların sonlarından itibaren hız kazanmıştır. Nihat Erim’in Bayındırlık Bakanı olduğu 1948-49 yıllarında İzmit Hükümet Konağı için bir proje hazırlanmış ancak uygulanmamıştır. Bu proje, 1948 yılında İzmit Belediye ve Otel Binası için açılan yarışma ile belirlenen proje olmalıdır. Çünkü yarışma jürisinin açıklamalarından, proje kapsamında hükümet konağı ve adliye binasının da yer almasının istendiği anlaşılmaktadır. Yarışmayı kazanan A. Kemal Aru, H. Kemali Söylemezoğlu,Gündüz Özdeş projesine göre Halkevi’nin bitişiğinde oluşturulacak U planlı bu kamusal merkeze, bitişiğindeki Halkevi’nde olduğu gibi bir kule ile vurgu kazandırılmıştır. Plan ve genel görünüş çizimlerinde dikkat çeken orta avlu, anıtsallık gibi tasarım detaylarından bu alanın, 1940’lı yılların Milli Mimari üslubunda inşa edilmek istendiği kanısı uyanmaktadır.
1963 yılına gelindiğinde yeni hükümet konağının Halkevi’nin bitişiğindeki arsada inşa edilmesi için girişimlerin devam ettiği anlaşılmaktadır. Bu yıllarda İzmit Valisi ve Belediye Başkanlığı görevini birlikte yürüten Muhlis Babaoğlu tarafından hazırlanan raporda yeni hükümet konağının Halkevi yanındaki meydanda yapılacağı, bunun için de Belediye’ye ait olan arazinin Hazine’ye devredileceği açıklanmıştır. 1965 yılında dönemin Başbakanı Süleyman Demirel’e iletilen İzmit’in çözülmesi gereken öncelikli konuları arasında hükümet konağının inşası da bulunmaktadır. Buna dair izahatlardan ayrıca bu yıllarda İzmit’in hükümet konağı olmayan tek il merkezi olduğu, Hükümet teşkilatının çoğu kirada bulunan 16 ayrı yerde dağınık olarak faaliyet gösterdiği, yeni hükümet konağının da Halkevi’nin bitişiğindeki arsada yapılmak istenildiği öğrenilmektedir.
Kocaeli Hükümet Konağı’nın inşası, 1967 yılında hazırlanan ikinci beş yıllık kalkınma planında, bu planlama döneminde yapılacak 13 hükümet konağı arasında 8. sırada bulunmaktadır. Yeni hükümet konağı için arayışlar sürerken Kasr-ı Hümayun’da da bazı düzenlemelere gidilmesine ihtiyaç duyulmuştur.
19 Temmuz 1961 tarihli Türkyolu gazetesi haberinde, önemli kamu dairelerinin bir araya toplanması amacıyla Kasr-ı Hümayun’un tamir edilmesinin ve ek yapılarla genişletilmesinin planlandığı belirtilmiştir. Burasının müzeye çevrilmesinden sonra, 1967-1975 yılları arasında, Kocaeli Valiliği olarak bugün mevcut olmayan Tepecik Mahallesi’nde Eski Fransız Okulu civarında bulunan iki katlı betonarme bina kullanılmıştır.
1970 yılına gelindiğinde Valilik binasının Pertev Paşa Camii’nin karşı parseline yapılmasına karar verilmiş, mimari ve mühendislik projelerinin hazırlanması için de Bayındırlık Bakanlığı Yapı İşleri Genel Müdürlüğü tarafından 1973 yılında proje yarışması açılmıştır. Yarışma sonucunda birinci seçilen Alpay Aşkun, Emin N. Uzman, Işık Aydemir ve İlgi Yüce’nin hazırladıkları proje doğrultusunda Ankara Caddesi üzerinde temelleri 29 Kasım 1974 tarihinde atılan yeni Kocaeli Valiliği, 1976 yılında hizmete girmiştir. Yapının hizmete girmesiyle İzmit kentinin kamusal merkezi de batıdan doğuya taşınmıştır.
Cumhuriyet dönemi mimarlığında 1950’li yıllardan sonra tekrar gündeme gelen modern mimarlık çizgisinde yalın betonarme tasarım örneğini oluşturan bu bina, arşiv depoları, toplantı salonları ve 242 odanın dağıldığı dördü üç katlı, biri iki katlı olan beş bloğun birleştirilmesiyle kurgulanmıştır. Kare bloklardan her biri farklı müdürlükler için düşünülmüşse de bunlar arasındaki ilişkilendirme plana çok iyi yansıtılamamıştır. İdari merkez olarak İzmit’te inşa edilmiş olan bu ilk bina, hizmete girdikten kısa süre sonra gerek planlama sorunları, gerekse fiziki koşulları nedeniyle eleştirilere maruz kalmıştır. 1981, 1986, 1988 yılları arasında çeşitli tadilat ve onarımlar geçirmiş, 2012 yılında inşasına başlanan Kocaeli Valiliği Hizmet Binası’nın 2015 yılında hizmete girmesinden sonra da yıkılmıştır.
KAYNAKÇA
Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.) A. MKT. UM. 462/16; DH. MB. HPS. 22/23; Y. MTV. 284/105; Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA.) 30-1-0-0/75-476-13; Taner Aksoy, Kocaeli Kültür Envanteri, Kocaeli, 2011; Anonim, Gazi Heykeli ve Hükümet Meydanı-İzmit, Mimar, 2, İstanbul 1933, s. 47; Anonim, 1967 Kocaeli İl Yıllığı, İstanbul 1970; A. K. Aru, “İzmit Şehri İmar Planı”, Arkitekt, 9-12, İstanbul 1953, s. 211-212; Atilla Çetin, Kocaeli Tarihinden Sayfalar, Kocaeli 2000; Atilla Çetin, Kocaeli – Sakarya Tarihinden, Kocaeli 2004, s. 21; Atilla Çetin, “İzmit Hükümet Konağı”, Kocaeli Şehiriçi, 25, Kocaeli 2005, 31-33; Özden Senem Erol, “Kolektif Bellekteki Değişkenleriyle İzmit’te Kamusal Mekân Algısı”, Mimarlık ve Yaşam Dergisi / Journal of Architecture and Life, 2(1), 2017, 89-103; Özden Senem Erol, “Tarihsel Süreçte İzmit Hükümet (Vilayet) Konakları ve İktidarın Temsiliyetindeki Değişim”, Tarih ve Uygarlık İstanbul Dergisi, 6, İstanbul 2014, 143161; İller Bankası, İzmit Analitik Etütleri, Ankara 1970; Nail İnal, “İzmit İdadisi’nden Gazi Lisesi’ne”, M. Sabri Yalım’a Armağan, İzmit 2001, ss. 40-59; H. Jansen, “Prof. Hermann Yansen’nin İzmit Planına Dair Raporu”, Belediyeler Dergisi, Ankara 1936, ss. 32-36; Şennur Kaya, Ş., Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İzmit Kenti, Kocaeli 2008; Şennur Kaya, (ed.), Osmanlı Belgelerinde Kocaeli, (haz. D. A Kılıç, A. Sağlamçubukçu, N. Koltuk, E. Şahin, H.F. Yılmaz), İstanbul 2017; Atila Oral, (haz.), Kocaeli Tarih ve Rehberi, İstanbul 2007; Şaban Ortak, İzmit Mutasarrıfı Ali Suad Bey ve Faaliyetleri, (Atatürk Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkilâp Tarihi Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum 1998; Avni Öztüre, Nicomedia Yöresindeki Yeni Bulgularla İzmit Tarihi, İstanbul 1981; F. Y. Ulugün, (çev.) “A. De Moustier’nin Seyahatnamesi’nde Kocaeli”, Kocaeli Tarihi Osmanlı ve Ulusal Kurtuluş Döneminde Kocaeli, İzmit 2002, ss. 98-108; http://www.kocaeli. gov.tr/hukumet-konagi-tarihcesi) (Erişim: Ağustos 2021); https:// ri/ (Erişim Ağustos 2021).
Şennur KAYA