Alman Mimar ve Şehir Planlamacısı

28 Mayıs 1869 tarihinde Franz Xavier Jansen ve Maria Anna Catharina Jansen née Arnoldi’nin oğlu olarak o yıllarda Prusya Krallığı sınırlarında olan Aachen’da doğmuş, 20 Şubat 1945’te Berlin’de ölmüştür. Jansen, Aachen’daki kraliyet lisesi olan Kaiser-Karl-Gymnasium’dan mezun olduktan sonra Aachen Teknik Üniversitesi’nde (Rheinisch Westfalische Technische Hochschule Aachen) mimarlık ve şehir planlaması eğitimi almıştır. Mezun olduktan sonra 1893 yılında Aachen’da özel büro açmış, 1897 yılından sonra mesleki ve akademik çalışmalarına Berlin’de devam etmiştir. Şehir planlaması alanında doktorasını Stuttgart Teknik Üniversitesi’nde (Technische Hochschule Stuttgart) 1919 yılında tamamlamış, 1920’ de Berlin Charlottenburg Teknik Üniversitesi’nde (Technische Hochschule Charlottenburg) ders vermeye başlamış, 1930 yılında Profesör olmuştur. Jansen’in mesleki kariyerinde, 1904-1930 yılları arasında Almanya’nın mimarlık alanında etkili dergilerinden Der Baumeister’te editörlük yapması da önemli bir yere sahiptir. Burada yalnızca editöryal metinler değil dönemin mimarları ve mimarlığı hakkında eleştiri yazıları da yazmıştır. Berlin Mimarlar Derneği ve Alman Mimarlar Birliği üyesi olan Jansen, Prusya Şehircilik Danışma Kurulu’nda da yer almıştır. Jansen, 1945 yılında Berlin’de ölmüştür.

Jansen’in Türkiye’deki Çalışmaları ve İzmit İmar Planı

Jansen’in özetlenen bu mesleki kariyerinde çeşitli yarışmalarda aldığı birincilik derecelerinin büyük önemi olduğu görülmektedir. Mesleki kariyerinin başlarında, 1897’de, Remscheid’daki (Düsseldorf) Bismarck Kulesi yarışması için Friedrich Pützer ile ortak hazırladıkları proje, birincilik ödülü almıştır. Jansen’in şehir planlaması alanında tanınırlığının artması da 1910 yılında Berlin şehir planı yarışmasını kazanmasıyla başlamıştır. Jansen, Berlin dışında Almanya’da Köln, Nürnberg, Trier; Norveç’te Bergen; Polonya’da Bielitz; İspanya’da Madrid gibi şehirlerin imar planlarını ya da yarışma projelerini hazırlamıştır.

Türkiye’de kent planlaması pratiği, 19. yüzyılda çıkarılan imar kanunları çerçevesinde dar bir çerçevede başlamış, tüm kenti kapsayan imar planları Cumhuriyet’in ilk yıllarında yürürlüğe giren yeni yasal mevzutalar çerçevesinde Batı kentleri modelinde hazırlanmıştır. Ancak henüz bunları yapabilecek yeterlilikte kent planlamacısı Türkiye’de olmadığından ilk etapta bu alanda yine Batılı uzmanlardan faydalanılmıştır.

Bunlardan biri olan Jansen’in Türkiye’de on yılı aşkın süreye yayılan kent planlaması çalışmaları da 1927 yılında Ankara imar planı yarışmasını kazanmasıyla başlamıştır. Ankara planı dışında Jansen, 1930’lu yıllarda eş zamanlı olarak İzmir, İzmit, Mersin, Gaziantep, Ceyhan, Tarsus imar planları üzerinde çalışmıştır. Ayrıca Berlin Teknik Üniversitesi arşivinde bulunan planlarından Jansen’in Türkiye’de aralarında İstanbul’un da olduğu başka kentleri ilgilendiren mimari ve kentsel tasarım projeleri hazırladığı anlaşılmaktadır. Jansen, bu planlarını kent planlaması konusunda desteklediği iki görüşe göre hazırlamıştır. Bunlardan biri, kent planlamasında topografyaya uygun kıvrımlı yolların yapılması, büyük meydanları süsleyen anıtların trafiği aksatmayacak şekilde kenarlara yerleştirilmesi, ağaçların cadde yerine parklarda toplaması gibi önerileri savunan hocası Camilo Sitte’nin görüşüdür. Diğeri de Abenezer Howard ve Thedor Fritsch’in büyük kentlere karşı küçük kentlerin oluşturulmasının gerekliliğini savunan “Bahçe Kent” görüşüdür.

Jansen’in hazırlamış olduğu İzmit imar planının ön çalışmalarına, 1930 ve 1933 yıllarında yürürlüğe giren ve Belediyelere imar planları hususunda getirilen yasal yaptırımlar çerçevesinde başlanılmıştır. Dönemin Belediye Başkanı Kemal Öz’ün beyanına göre İçişleri Bakanlığı izniyle bu iş için Hermann Jansen uygun bulunmuştur. İzmit Belediyesi ile Jansen arasında 24 Ekim 1934 tarihinde anlaşma yapılmış, bu esnada Jansen de İzmit’in imarı hakkında düşüncelerini bildiren ilk raporunu hazırlamıştır.

Jansen’e göre özellikle demiryolu ve sahil kesiminin yeniden ele alındığı bu planın uygulanması halinde geniş bir sahile kavuşacak olan İzmit, bu sayede Türkiye’nin önemli sahil kentleri arasında yer bulacaktır. Hazırladığı planda Jansen’in ele aldığı bir diğer başlık ise kentten geçen İstanbul-Ankara yoludur. Jansen, planında bu yolu, Demiryolu Caddesi’nin kuzeyinden geçirmeyi planlamış, yayaların karşıya geçmeleri için de iki alt geçit önerisi getirmiştir. Jansen’in hazırladığı İzmit imar planına bazı eleştiriler de gelmiştir. Ancak İzmit Belediyesi tarafından bu plan, bazı düzeltilmesi gerekli hususlar dışında genel anlamda olumlu karşılanmıştır.

Jansen, İzmit’i modern bir yapıya kavuşturmayı hedeflediği İzmit imar planının yanı sıra 1936 yılında, kentin kuzeydeki tarihi dokusunun korunmasına yönelik on maddeden oluşan İzmit Eski Şehir Kanunu’nu da hazırlamıştır. Aynı yıl, modern bir mahalle kurulması amacıyla İzmit Belediyesi tarafından satın alınan Kozluk’taki yangın arazisi için de yine Jansen tarafından Kozluk Mahallesi Planı hazırlanmıştır.

Jansen’e Türkiye’de hazırladığı imar planlarında yardımcı olan Cuda, İzmit’te yeni planlamanın sahil kesiminde yapıldığını, planı yapılan bu alanın da batıda tren garı ile doğuda Pertev Paşa Camii’ne kadar olan yaklaşık 1.400 metre uzunluğundaki kesimi kapsadığını ifade etmiştir. Ayrıca Cuda planlanan kesime ilişkin, burada daha çok açık alanların tasarlandığını, sahildeki ticaret yapılarının kent dışına çıkarılarak bir yürüyüş yolunun düzenlendiğini, körfeze yakın binaların alçak tutulmak suretiyle gerideki binaları etkilememelerine dikkat edildiğini de belirtmiştir.

Jansen hazırlamış olduğu planları, istenilen revizyonlara göre yeniden düzenleyerek 4 Mayıs 1938 ve 11 Mayıs 1938 tarihlerinde İzmit Belediyesi’ne teslim etmiş, Nafia Nezareti’nde bir kez daha incelenen planlar, İzmit Belediyesi tarafından 3 Mayıs 1939 tarihinde onaylanmıştır. 1940’lı yılların başlarında uygulanmaya başlamış olmakla birlikte Jansen’in İzmit planı da, diğer kentler için hazırladığı planlar gibi tam manasıyla hayata geçirilememiştir. Planın uygulanamamasındaki en büyük engelleri, sürecin II. Dünya Savaşı yıllarına denk gelmesi ve arazi istimlakleri sırasında yaşanan sıkıntılar oluşturmuştur. Buna karşılık İzmit’te 1931– 1950 yılları arasında Belediye Başkanlığı yapmış olan Kemal Öz döneminde yapılan Kozluk Mahallesi’nin bahçeli kısmı, Halkevi ve çevresi, Saray Parkı, Çocuk Parkı, Fevziye Camii Parkı, Halkevi Parkı, Çarşıbaşı Parkı, Koca Sinan Parkı gibi düzenlemelerin Jansen planıyla örtüştüğü görülmektedir. Plan uyarınca yapılan Halkevi dışında İnönü Caddesi’nde Çocuk Parkı’nın yanında tasarlanan lise binası, 1945 yılında tamamlanmıştır.

KAYNAKÇA

E. Akcan, Çeviride Modern Olan, Şehir ve Konutta Türk Alman İlişkileri, İstanbul 2009; F. Avdan, Cumhuriyet Dönemi Kentleşme Sürecinde Planlama Deneyimi: 1930-1980 İzmit Planları, (Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kocaeli 2009; A. Cuda, Stadtaufbau in der Türkei, byy, 1939; H. Jansen, “Prof. Hermann Yansen’nin İzmit Planına Dair Raporu”, Belediyeler Dergisi, Ankara 1936, ss. 32-36; Ayalp E Karakaya, “Policy-Oriented Urban Planning in 1930s in Turkey: İzmit Urban Plan”, ITU A|Z , Vol 14, No 2, July 2017, ss. 9-20; Şennur Kaya, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İzmit Kenti, Kocaeli 2009; B. A. Ongun, “İzmit İmar Planı”, Arkitekt, 1, İstanbul 1936, s. 14-15. D. S. Ökesli, “Hermann Jansen’s Planning Principles and His Urban Legacy in Adana,” METU Journal of the Faculty of Architecture , 26/2, 2009, ss. 45-67; K. Öz, “İzmit Planı-İzmit Urbayı Kemal Öz’ün İzmit Planına Dair İzahı”, Belediyeler Dergisi, 6, Ankara 1936, ss. 28-31; Avni Öztüre, Nicomedia Yöresindeki Yeni Bulgularla İzmit Tarihi, İstanbul 1981; https://de.wikipedia. org/wiki/Hermann_Jansen_(Architekt) (Erişim: Ağustos 2021); https://www.tu.berlin/en/ub/about-us/special-departments-and-collections/university-archives/using-the-university-archives/ (Erişim: Ağustos 2021); https://www.deutsche-biographie.de/sfz36974.html#ndbcontent (Erişim: Ağustos 2021).

Şennur KAYA