Hereke Fabrika-i Hümâyûn ve Sümer Camii Olarak da İsimlendirilen Körfez İlçesi Camilerinden

Fabrika-i Hümâyûn Camii, Kocaeli’nin Körfez ilçesine bağlı Hereke beldesinde yer almaktadır. Hereke, Körfez ilçesinin batısında Yarımca ile Tavşancıl’ın arasında yer alan önemli bir yerleşim yeridir. Bulunduğu konum itibariyle her dönem önemini koruyan Hereke’nin, Osmanlılarca fethinin 1329 Pelekanon Savaşı sonrası gerçekleştirildiği söylenmektedir. Hereke günümüzde “Aşağı Hereke” ve “Yukarı Hereke” olmak üzere iki yerleşim yerinden ibarettir. Osmanlı döneminde ise günümüzde “Yukarı Hereke” olarak anılan yerleşimin sadece “Hereke” olarak anıldığı görülür. Buna karşın günümüzde Aşağı Hereke olarak anılan yerleşimin, Osmanlı döneminde sahilde bir iskele ile birkaç dükkân ve hamamdan müteşekkil bir yerleşim yeri olduğu görülmektedir. Bu durum XIX. yüzyıla kadar devam etmiştir. Kesin inşa tarihi bilinmese de XIX. yüzyıl içerisinde yapıldığı anlaşılan ipek fabrikasının, günümüzde “Aşağı Hereke” olarak anılan bölgenin gelişmesine vesile olduğu görülür. Fabrika-i Hümâyûn Camii, Aşağı Hereke’de nüfusun artmasından ötürü ihtiyaç üzerine inşa edilmiştir. Caminin inşa kitabesi mevcut değildir. Buna karşın Ziver Paşa’nın bir şiirinde yapının banisi ve inşa tarihi verilmiştir. Tarih ebced hesabıyla düşülmüştür. Şiir şu şekildedir:

İzmid sancağına tâbi’ Hereke Fabrika-i Hümâyûnu kurbünde inşâ ve ihyâ buyurulan câmi’-i şerîfin târihi

Şâh-ı devrân ki odur mihr-i sabah-ı hasenât Oldu hayrâtın envârı cihânı lâmi’

Didi târihini Ziver kulu mânend-i Güher Fabrika halkına yapdı şeh-i âlem câmi’ 1276

Şiire göre cami, H.1276/M. 1859-60 yılında inşa edilmiştir. Cami, 1894 İstanbul depreminde zarar görmüş olmalı ki Sultan II. Abdülhamid Hân tarafından 26004 kuruş harcanarak onarılmıştır. Bu onarımlar esnasında iç mekânın genişletildiği görülmektedir. Günümüzdeki caminin doğu cephesinin giriş mekânında, Hereke Fabrika-i Hümâyûnu Muallim-i Evveli Musa Efendi’ye (ö. H.1319/M.1902) ait bir kabir bulunmaktadır. Musa Efendi’nin, camiye kadınlar mahfili eklettiği söylenmektedir.

Fabrika-i Hümâyûn (Sümer) Camii, zaman içerisinde yapılan müdahale ve eklemelerle orijinal dokusunu kısmen kaybetmiştir. Yapının ilk inşasında kuzey-güney doğrultulu yamuk dikdörtgen plan şemasına sahip olduğu anlaşılmaktadır. Batı cephenin güney ucunun, doğu cepheye nazaran uzatılmış olduğu görülür. Böylece caminin güney cephesinde doğu ve batı yönler arasında uzunluk farkı ortaya çıkmıştır. Minare, doğu cephenin ortasında yer almaktadır. Yapının kuzeybatı cephesi ise pahlanmıştır. Caminin kuzey ve doğu cephelerine, 20. yüzyıl içerisinde bazı bölümlerin eklendiği görülmektedir. Doğu cephe önünde, cepheyi tümüyle kapatan dikine dikdörtgen bir mekân yer almaktadır. Söz konusu mekân, kuzeyde kare planlı bir giriş mekânıyla birleşmektedir. Kuzeyde ise esas son cemaat yerinin önüne (kuzeyine) ikinci bir bölüm daha eklenmiştir. Pahlanan kuzeybatı köşenin önü, günümüzde abdestlik olarak düzenlenmiştir. Caminin kuzey ve doğu cephelerinin bütünüyle sonradan eklenen bölümler vasıtasıyla kapatıldığı görülmektedir.

Camiye giriş doğu cephenin kuzeyine eklenen bir kapı vasıtasıyla sağlanmaktadır. Söz konusu kapıdan, sonradan eklenen kare planlı giriş mekânına geçilmektedir. Bu mekânın güneybatı köşesinde Hereke Fabrika-i Hümâyûnu Muallim-i Evveli Musa Efendi’ye (ö. H.1319/M.1902) ait bir kabir bulunmaktadır. Harime giriş ise kuzey cephenin hafif doğusuna kaydırılmış olan sade bir kapıyla sağlanmaktadır. Kuzey-güney doğrultulu harimin güney cephesi, doğudan batıya doğru genişleyen duvar vasıtasıyla asimetrik bir görünüme kavuşmuştur. Harimin üzeri, mihrap önünde bağdadi bir kubbe, diğer bölümlerde düz ahşap tavanla örtülüdür. Kubbe yüzeyi sıvalı olup üzerinde kalemişi süslemeler bulunmaktadır. Tavan malzemesinin son yıllarda yenilendiği anlaşılmaktadır. Güney cephenin ortasındaki mihrap, yuvarlak kemerlidir. Mihrap nişi son yıllara ait olduğu anlaşılan kalemişleriyle bezenmiştir. Harimin güneybatı köşesindeki ahşap minberin korkuluklarında, köşk kısmında ve giriş kapısında geometrik süslemelere yer verilmiştir. Giriş kapısı kemerinin üzerinde, içerisine kûfi hat yazılı bir levha bulunmaktadır. Harimin güneydoğu köşesindeki vaaz kürsüsü, son yıllarda eklenmiş olmalıdır. Kuzey cephede yer alan kadınlar mahfili ortada ahşap ayaklara, doğu ve batı yönlerde ise beden duvarlarına bindirilmiştir. Mahfilin üst katı, güneyde ahşap korkuluklarla sınırlandırılmıştır.

Cami kuzey ve güney cephelerde ikişer, doğu ve batı cephelerde ise üçer olmak üzere toplam on pencere ile aydınlatılmaktadır. Pencereler cephelere karşılıklı olarak yerleştirilmiştir. Her biri kemersiz olan pencereler, dış taraftan hafif çıkıntı yapan sövelerle çevrelenmiştir. Yapıya sonradan eklenen bölümlerin pencereleri ise yuvarlak kemerli formlarıyla orijinal açıklıklardan ayrılmaktadırlar.

Yapının cepheleri içten ve dıştan tümüyle sıvalı vaziyettedir. Bu suretle inşa malzemesi seçilememektedir. Buna karşın restitüsyon raporundan yola çıkılarak moloz taş malzemeli olduğu ifade edilir. Camiye ait eski fotoğraflarda, kuzey cephenin önünde altıgen bir şadırvanın mevcut olduğu görülmektedir. Günümüzde şadırvandan herhangi bir iz kalmamıştır. Doğu cephenin ortasında yer alan minare, kare bir kaide üzerinde yükselmektedir. Gövde silindirik formdadır. Tek şerefeli minare günümüzde tümüyle sıvalıdır. Gövde, altta ve üstte birer bilezikle hareketlendirilmiştir. Minareye giriş, cami hariminin batı cephesindeki sade bir kapıyla sağlanmaktadır. Camideki süsleme unsurlarının büyük bir bölümü son yıllarda yapılan eklemelerden ibarettir. Harimde cepheler, mihrap, kubbe ve pencere çevrelerinde bu doğrultuda kalemişi süslemeler mevcuttur. Ahşap minberin ise orijinal süslemelere sahip olduğu söylenebilir. Fabrika-i Hümâyûn (Sümer) Câmii,

20. yüzyıl içerisinde yapılan bir takım müdahale ve eklemelerle orijinal dokusunu kısmen kaybetse de bulunduğu konum ve yapılış amacı ile dikkat çeken camilerden birisidir.

 

KAYNAKÇA

Ahmed, Nezih Galitekin, Kocaeli’nin Dünyaca Ünlü Beldesi Hereke, Körfez Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul, 2014, s. 215-219; Ahmed Nezih Galitekin, Tarih ve Kültür Mirası Eserler II, Körfez Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul, 2008, s. 114-116; Halil İnalcık, Kurtuluş Döneminde Osmanlı Sultanları, (1302-1481), İsam Yayınları, İstanbul, 2010, s. 49-50; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Cilt: I, 5. Baskı, Türk Tarih Kurumu Basınmevi, Ankara, 1988, s. 173-174; Saliha Tanık, “Kocaeli Hereke Dokuma Fabrikası Yerleşkesi’ndeki Hümâyûn Camii”, Vakıflar Dergisi, Sayı: 54, Ankara, 2020, s. 235-255.

Erkan ATAK