Hereke Kalesi, Kocaeli İlinin Körfez ilçesi, Hereke beldesinde, Hacı Arif Mahallesi, Kamahane mevkiinde (Gülizar Sokak ve Kale Sokak arasında 8000 m2 alan üzerinde) yer almaktadır.
Hereke Kalesi, konumu itibarıyla geniş bir alana hakimdir. Kale vasıtasıyla karadan İzmit yönünde Mağaraburnu’na kadar olan bölgeyi, İstanbul yönünde de neredeyse Tavşancıl’a kadar olan bölgeyi kontrol etmek mümkündür. Konumu, kaleye Hereke beldesinin tam anlamıyla kontrolünü sağlamaktadır. Kale deniz tarafında ise İzmit Körfezi’ne hâkim bir konuma sahiptir. Hatta halk rivayetlerine göre geçmişte deniz Hereke Kalesi’nin güney bölümüne kadar ulaşmaktaymış.
Hereke Kalesi; çok fazla yükseltiye sahip olmayan bir alanda ve sahile çok yakın bir tepeye inşa edilmiştir. Kurulduğu tepe yaklaşık 30 metre yükseklikte olup çok sağlam gözükmeyen bir kayalıktır. Muhtemelen elips planlı kalenin deniz tarafındaki burçları kare ve daire planlıydı. Kaleden günümüze ulaşan çok az kalıntı da harap haldedir. Kalenin kuzey kısmında (D–100 Karayolu) İzmit-İstanbul karayolu tarafında yer alan duvar da çevresinde yapılan konutlar dolayısıyla zarar görmüştür. Kalenin doğu, batı ve güney kısımları yüksek yamaçlara sahipken kuzey kesimi D–100 Karayolu (İzmit-İstanbul karayolu) ile hemen hemen aynı kottadır.
Kale, yakın zamana kadar Hereke’nin ve Sümerbank Fabrikası’nın su ihtiyacını karşılayan Ulupınar Deresi’nin çok yakınında yer almaktadır. Dolayısıyla kalenin su ihtiyacının Ulupınar’dan sağlandığını söyleyebiliriz. Zaten kaleden Ulupınar’a kadar ulaşan dehlizler olduğu da bilinmektedir.
Hereke Kalesi neden kurulmuş olabilir sorusuna bir cevap aradığımızda şu ihtimaller düşünülebilir:
Hereke Roma İmparatorluğu’nun ve Bizans İmparatorluğu’nun doğu seferlerinin güzergâhı üzerinde yer almaktadır. Tabii ki sadece onların değil aynı zamanda Osmanlı ordularının da doğu seferlerinde yolu Hereke’den geçmekteydi. Büyük Konstantin 337 yılında çıktığı Sasani seferi sırasında Hereke’de rahatsızlanmış ve daha sonrada burada hayatını kaybetmiştir. Kale bu yolun güvenliğini sağlamak ya da orduların burada kısa süre dinlenmesi sırasında krallara komutanlara güvenli bir karargâh sağlamak amacıyla kurulmuş karakollardan biri olabilir.
Hereke sadece orduların geçiş güzergâhı üzerinde yer almıyordu. Yani sadece askeri açıdan önem taşımıyordu. Aynı zamanda Milattan öncelere uzanan tarihi boyunca yük taşıyan kervanlar için de uğrak yeri olmuştu. Hereke de bulunan Bağdat Caddesi doğudan gelen ticaret yolu üzerinde yer aldığına bir kanıt olarak gösterilebilir. Yine kaynaklarda Hereke Han’ından bahsediliyor. Bu durum da Hereke’nin ticaret yolu üzerinde yer aldığına işaret etmektedir. Kale, korsanlar ve benzeri tehditler dolayısıyla ticaret yolunun bu bölümünde kervanların güvenliğini sağlamak amacıyla inşa edilmiş bir ticari karakol da olabilir.
Bu konuda söylenebilecek bir başka iddia da korsanların varlığıdır. Hereke coğrafyasının özellikleri korsanlara sığınma alanı sağlamıştır. Sayfiyeleri ve yerleşik ahaliyi korsanlardan korumak amacıyla yapılmış bir kale de olabilir.
|. Constantinus devrinde Nikomedia’nın (İzmit) bir sayfiye yeri haline gelen Hereke, Bizans devrinde ise bir karakol kalesine dönüşmüştür. Hereke Kalesi’nin ne zaman inşa edildiği kesin olarak bilinmemekte ve çok geniş bir zaman aralığı içinde tahminler yapılmaktadır. Bu tahminlerden biri de 600’lü yıllarda gerçekleştirilen Arap istilaları sırasında inşa edilmiş olabileceğidir -yakınlarında yer alan Arap Kalesi mevkii de bu tahmine destek olabilir-. 1207 yılında Latin istilası sırasında yapıldığına dair de görüşler vardır. Hereke Kalesi, Osmanlı Devletinin İzmit’i fethi sırasında, İzmit’ten kaçanlara sığınak olmuştur. Bu kaçakların Hereke Kalesine gelerek, kaleyi tahkim etmeleri üzerine Orhan Gazi, Kara Ali Bey’i (Emir Ali) Hereke üzerine göndermiştir. Ali Bey kuşatma sırasında ok darbesi sonucunda bir gözünü kaybetmesine rağmen kaleyi teslim almıştır. 13371338’de savaşarak alınan kale Orhan Gazi’nin emriyle yıktırılmış olmasına rağmen yerli halk burada kalmaya devam etmiştir. Hereke Kalesi’nin fethi İzmit bölgesinin fetihlerinin tamamlayıcısı olmuştur. Kuzey Anadolu fay hattı üzerinde yer alan Hereke, II. Beyazıt döneminde meydana gelen büyük depremle sarsılmış ve bu deprem sırasında Hereke Kalesi çok ağır hasar almıştır. Deprem sadece Hereke Kalesi’ni değil Hereke halkını da etkilemiştir. Hereke halkı uzun süre kendini toparlayamamıştır.
Günümüze ancak küçük bir kalıntısı ulaşabilen Hereke Kalesi’yle ilgili, Matrakçı Nasuh’un Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irâkeyn adlı eserinde kaleye yakın çevresini tasvir eden bir minyatür bulunmaktadır. Matrakçı Nasuh’un minyatürüne uygun olarak 2014 yılında başlayan yenileme çalışmaları 2020 yılında tamamlanarak Hereke Kalesi yeniden turizme kazandırılmıştır.
Hereke Kalesinin turistik açıdan değerini artırmak için Hereke’nin ve kalenin tanıtımını iyi yapmak gerekir. Hereke’nin İstanbul’a ve İzmit’e yakınlığı önemli bir avantaja dönüştürülebilir. Hereke’de konaklama ve dinlenme imkânlarının artırılması Hereke’nin diğer değerleriyle kalenin kaynaştırılması turizm açısından Hereke’yi daha tercih edilir bir yapıya kavuşturabilir.
KAYNAKÇA
Rıdvan Gölcük, “Hereke Kalesi Kazısı ve Kocaeli’de Bir Sualtı Keşfine Dair”, Karamürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Kültürü Sempozyumu-II, Kocaeli, 2015, ss. 131-147; Enis Karakaya, “Bizans Döneminde Bağdat Yolu (Üsküdarİzmit Arası)”, Sanat Tarihi Yıllığı, Yıl 2012, Sayı 20, ss. 87-122; Ahmet Nezih Galitekin, Kocaeli’nin Dünyaca Ünlü Beldesi Hereke, Körfez Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul, 2015; Rıfat Yüce, Kocaeli Tarihi ve Rehberi, İstanbul, 2007.
Mehmet YUMAK