Bir Dünya Markası
Hereke, Kocaeli ilinin Körfez ilçesine bağlı halı ve kumaş dokumaları ile ünlü bir kasabadır. Hereke’nin dünya çapında tanınmasında önemli rolü olan ve 1843 yılında üretime başlayan dokuma fabrikası günümüzde de Millî Saraylar Dairesi Başkanlığı bünyesinde Millî Saraylar Hereke Halı ve İpekli Dokuma Fabrikası adı ile müze-fabrika olarak hizmet vermeye devam etmektedir.
Hereke’deki fabrikanın açılışı ve devredilişi ile ilgili Küçükerman’in Hereke Fabrikası adlı kitabında verdiği bilgilere göre İzmit’teki çuha fabrikasını kurmakla görevli Ohannes ve Boğos Dadyan kardeşler bu süreçte İstanbul-İzmit arasında seyahat ederken bir gün Hereke’de yemek molası verirler ve Hereke’nin doğal güzelliklerinden, akarsuyundan çok etkilenirler. Burada kendi adlarına bir fabrika kurmak için çalışmalara başlarlar ve Serasker Rıza Paşa’nın bilgisi dahilinde bir dokuma fabrikası kurarak 1843 yılında işletmeye açarlar. Küçükerman, fabrikadan iki yıl sonra haberi olan padişah Abdülmecit’in bu duruma kızmış olabileceği ve belki de Rıza Paşa’yı denemek için İzmit’e deniz yoluyla bir gezi düzenlediği ve bu gezi sırasında fabrikayı tesadüfen görmüş gibi Rıza Paşa’ya fabrikayı sorduğu bilgisini aktarır. Bu soru karşısında Rıza Paşa, fabrikanın padişah için sürpriz olarak yapıldığını söylemek zorunda kalır ve fabrika 1845 yılında sahipleri tarafından Sultan Abdülmecit adına ferağ olunur. Fabrika bundan sonra Hereke Fabrika-i Hümayunu adını alır.
Başlangıçta pamuklu ve ipekli dokumalar yapmak üzere kurulan fabrikada bulunan pamuklu dokuma tezgâhları 1850 yılında Zeytinburnu’ndaki başka bir fabrikaya gönderilir ve Hereke Fabrikası’nda ipekli kumaş tezgâhlarının sayısı arttırılır. KAYNAKLAR, başlangıçta yirmi beş olan ipekli tezgâh sayısının yüze çıkarıldığını ifade eder. Özellikle Batılı anlayışla yapılan saraylara, ipekli canfes, döşemelik ve perdelik kumaş buradaki jakarlı el tezgâhlarında üretilir. 1878 yılında fabrikada bir yangın çıkar ve tadilatı beş yıl sürer.
Hereke Fabrikası’nda halı üretimi 1891 yılında başlar. Fabrikada 1892 yılından sonra makine halıları da üretilmeye başlar. 1902 yılında Hereke Fabrikasında çuha, şayak ve iplik dairesi açılır, 1905’te fes üretimi için fes dairesi fabrikaya eklenir. Cumhuriyet’in ilan edilmesinden sonra fabrika, Sanayi ve Maddin Bankası’na devredilir. 1932 yılında fabrikada büyük bir yangın meydana gelir. Onarım sonrasında tezgâh sayısı da arttırılır. 1933 yılında Sümerbank’a bağlanır. 1995 yılında da Milli Saraylar Daire Başkanlığı’na devredilir. Hereke Fabrikası’nda dokunan halılar ve kumaşlar özellikle Sultan Abdülhamit döneminde başta Yıldız Sarayı olmak üzere birçok saray ve köşkün tefrişatında kullanılmış, yenilenmesi gereken halılar ve döşemeler Hereke Fabrikası’nda üretilenlerle değiştirilmiştir. Hereke dokumaları, geleneksel motifler ile Barok, Ampir, Rokoko, Neoklasik gibi Batılı akımlara has form ve motiflere yer vererek Doğu ile Batı’yı harmanlamış ve kendine özgü bir tarz oluşturmuştur. Hereke Fabrikası’nda üretilen kumaş ve halılar pek çok ödüle layık görülmüştür. 1855 Paris Uluslararası Sergisi’nde mansiyon, 1862 Londra II. Uluslararası Sergisi’nde ipekli dokumalar ile madalya, 1892 Viyana, 1894 Lyon, 1910 Brüksel ve 1911 Torino sergilerinde alınan ödüller bunlardan bazılarıdır.
Hereke Fabrikası günümüzde Millî Saraylar Dairesi Başkanlığı bünyesinde Millî Saraylar Hereke Halı ve İpekli Dokuma Fabrikası adı ile müze-fabrika olarak hizmet vermeye devam etmektedir. Uzman araştırmacılar eşliğinde özgün Hereke kumaş desenleri üretilerek Millî Saraylar Dairesi’ne bağlı saray, köşk, kasır gibi yapıların kumaş ihtiyaçları üretilmektedir. Hereke halıları da özgün tasarım ve yöntemleri ile üretilmeye devam edilmektedir.
KAYNAKÇA
Kenan Mehmet Kaya, Yaşar Yılmaz, Sara Boynak, Vahide Gezgör, Milli Saraylar Koleksiyonu’nda Hereke Dokumaları ve Halıları, TBMM Milli Saraylar Daire Başkanlığı Yayını, İstanbul, 1999, s. 11-20; Kocaeli Valiliği, Kocaeli İl Yıllığı 1967, Doğan Kardeş Matbaacılık Sanayii, İstanbul 1970; Önder Küçükerman, Hereke Fabrikası, Sümerbank Yayınları, s. 45-55, 63-70; https://www.millisaraylar.gov.tr/fabrikalar/hereke-hali-ve-ipekli-dokuma-fabrikasi [10.10.2021]; https://www.millisaraylar.gov.tr/blog/dokumanin-saltanati-hereke-fabrika-i-humayunu [10.10.2021]
Meriç HARMANCI