XIX. yüzyıl başta Avrupa olmak üzere sanayileşme büyük bir hız kazandı. Sanayi tipi üretimin getirdiği ekonomik zenginlik birçok ülke gibi Osmanlı Devleti’ni cezbediyordu. Bu yarışın gerisinde kalmanın ekonomik bağımlık anlamına geldiğini bilen Osmanlı idaresi Sultan II. Mahmut döneminden başlayarak bir sanayi hamlesini başlattı. Bu çerçevede Sultan Abdülmecid’in saltanatının hemen başında İzmit’te bir çuha fabrikası kuruldu. Devrin sanayi girişimlerinde öncü bir rol oynayan bir ailenin mensupları olan Ohannes ve Bogos Dadyan kardeşler iddialara göre 1843 yılında Serasker Ali Rıza Paşa’yı ortak ederek İzmit Çuha Fabrikası’nın masrafı gibi göstermek suretiyle Hereke Fabrika-yı Hümayunu’nu ortaya çıkarmışlardı. Bir deniz seyahati esnasında tesadüfen fabrikadan haberdar olan Sultan Abdülmecid 1845 yılında tesisi tapulu mülkü haline getirdi ve kamulaştırdı. Böylelikle Hereke’de başlayan bu sanayi girişimi etrafında zaman içinde ipekli kumaşlar ve halı üretildi. Küçük bir yerleşim olan Hereke bu fabrika sayesinde yüz yılı aşkın bir süre gözde bir sanayi merkezi haline geldi ve nüfuslandı. Fabrika etrafında gerek halkın gerekse fabrika çalışanların ihtiyaçlarını karşılamak üzere çok sayıda yapı belirdi. Bunlar arasında dutluk, lojman, değirmen, fırın, kahvehane, dükkân, lokanta, hamam, mektep binaları vardı. Fabrika, Osmanlı Devleti’nin sanayi atılımları içinde başta halı ve kumaş üretiminin büyük ilgi görmesiyle dikkat çekti. Devletin saygınlığının artacağı düşüncesiyle yurt dışından gelen pek çok konuk burada ağırlandı. Bunlardan biri olan Alman İmparatoru II. Wilhelm’in 1898’deki ziyareti öncesi bölgedeki tesislerde pek çok düzenleme yapıldı ve yenileri eklendi. Bunlardan biri de imparatorun ağırlandığı Wilhelm köşküydü. Bu binalara Sultan II. Abdülhamid’in hayratı olarak 1898 yılında inşaatına başlanan hastane binası eklendi. Hastane masraflarının bir kısmının da devlet hazinesinden karşılandığı anlaşılmaktadır. İmparatorun ziyareti esnasında inşaatı süren bina 1899 Nisan’ında tamamlandı. Kurban kesilerek yapılan merasimin ardından takip eden aylarda birçok tayin gerçekleşti. Bunlardan biri Bahriye Hastanesi tabiplerinden Kolağası Mehmed Efendi’ydi. Hastanede çalışan hekimlerin hepsi burada ikamet etmiyor haftanın belli günlerinde Hereke’ye gelerek hasta bakıyordu. Burada periyodik muayene yapan Haydarpaşa Hastanesi Tabibi Kolağası Diran Simon Efendi’nin bu hastanede uygulanan karantina nedeniyle hastane dışına çıkamaması üzerine Beşiktaş Eczahanesi Tabibi Binbaşı Mustafa Efendi görevlendirilmişti. Hastane binasının ısınması için sobalar satın alınmış yakıt olarak düzenli şekilde mangal kömürü satın alınmıştı. Sultan II. Abdülhamid sonraki yıllarda da hastane ile ilgilendi ve yatan hastaların tedavisi için maden suyu gönderdi. 1902 yılında parmaklarını makineye kaptıran fabrika makinistlerinden İsmail Efendi bu hastanede tedavi görmüş kendisine padişah tarafından sadaka olarak bir miktar para verilmişti. Sultanın tahta çıkışı münasebetiyle 1907 yılında yapılan Cülüs-u Hümayun merasimleri kapsamında Hereke Hastanesi’nde çok sayıda çocuk sünnet ettirildi ve çalışanların alacakları ödendi. Yüz yataklı hastanede kadınlar ve erkekler için ayrı bölümler oluşturulmuştu. Hastane, fabrika mamulatı olan kumaş, perde ve halılarla donatılmıştı. Müştemilatı içinde bir eczane ve gasilhane de mevcuttu. Hastanede görev yapanlar arasında ayrıca Miralay Doktor Vahit Bey, Psikiyatri Binbaşı Doktor Mehmet Bey, Binbaşı Doktor Ali Bey, Binbaşı Doktor Galip Bey, Cerrah Kolağası Doktor Nuri Bey, Kolağası Doktor Ahmet Bey, Eczacı Yaver Bey bulunuyordu. Hastanenin 1934 yılında çekilmiş bir fotoğrafı bulunmaktadır. 1940’lı yıllarda Sümerbank bünyesindeki fabrika tesisi içinde Sıhhi Teşkilat Sağlık İşleri Ocağı’nın sağlık hizmetini yürüttüğü göz önünde bulundurulursa bu yıllar itibariyle hastanenin işlevinin son bulduğu öne sürülebilir.
KAYNAKÇA
Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.) HH. İ. 123/5; 148/50; 86/48; ML. EEM. 472/59; Ökkeş Kürşad Karacagil, “Alman İmparatoru II. Wilhelm’in Hereke Fabrika-yı Hümayununu Ziyareti (1898)”, Uluslararası Karamürselalp ve Kocaeli Sempozyumu II, Kocaeli 2016, s. 913; Serkan Yazıcı, “Osmanlı Devleti’nde Bir Sanayi Merkezi Olarak Hereke”, Uluslararası Gazi Akçakoca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Cilt: II, Kocaeli 2015, s. 707-725; https://www.kocaeligazetesi.com.tr/haber/1410356/demirtas-herekenin-saglik-tarihini-anlatti (21.09.2021).
Serkan YAZICI