1912-1930 Yılları Arasında İzmit Müftüsü
1283/1866 yılında İzmit’te doğan Hasan Fehmi Efendi’nin babası ticaretle uğraşan Hacı Süleyman Efendi’dir. İzmit Mekteb-i Rüştiyesini bitirdikten sonra 1882 yılında İzmit Fevziye Camii avlusundaki Yusuf b. Abdülkerim Medresesi’nde bir müddet okuduktan sonra İstanbul’a giderek Fatih Camii müderrislerinden Kazasker Nasuhizade Hacı İbrahim Efendi’den icazetname almıştır. 1885’te Rüştiye’de Hüsn-ü Hat muallimliğine başlayan Fehmi Efendi, 1887’de İdadi Mektebi Edebiyat-ı Lisan-i Osmanî hocalığına tayin edilmiştir. Moralzâde şöhretiyle de tanınan Hasan Fehmi Efendi 1892 yılından itibaren aynı mektebin tarih öğretmenliği görevini de üstlenmiştir.
Diyanet İşleri Başkanlığı Teşkilat Albümü’ndeki kayıtlara göre medrese tahsili almış olan Moralı Hasan Fehmi Efendi 1923-1421 sicil numarasıyla 1912-1930 tarihleri arasında 18 yıl süreyle İzmit Müftülüğü yapmıştır. Müftülüğe atanınca diğer görevlerinden istifa etmiştir. İzmit’in Yunanlılar tarafından işgali üzerine siyasi zorunluluk neticesi İstanbul’a göç eden Moralı, Kurtuluş Savaşı sonunda İzmit’e dönerek eski görevine devam etmiştir. Medreselerin kapatılması üzerine sadece Müftülük görevini yürütmüştür. 1930 yılında müftülükten emekli olan Hasan Fehmi Efendi, soyadı kanunu ile Moralı soyadını almıştır. Fehmi Efendi, 22.03.1940’ta İzmit’te vefat etmiştir.
Diyanet İşleri Başkanlığı’nın arşivinde bulunan 1923-1421 nolu sicil dosyasında Hasan Fehmi Moralı’yla ilgili olarak müftülüğe tayini, maaş bordrosu, emeklilik maaşı bilgileri, vilayet ve Diyanet İşleri Başkanlığı makamlarına kendi el yazısıyla yazdığı izin talep yazılarıyla bu yazılara verilen cevapların da yer aldığı pek çok malumat bulunmaktadır.
1317’de Bursa’da müderris olmuş ve 1318’de İzmir Pâye-i Mücerredi ile taltif olunmuştur. 1326’da Edirne Pâyesine terfi etmiştir. 1317’de 4. rütbeden Mecidi ve 1322’de yine 4. rütbeden Osmanlı Nişanları bu zata verilmiştir. Hicaz Demiryolu Nikel Madalyasına sahipti. Osmanlıca gramerine dair Bedâyi’ul-Kavâid adlı matbu bir eseri vardır. Bu eser gramerin sadece “Sarf” kısmını içermekte olup İstanbul İstepan Matbaasında basılmış 120 sayfadan müteşekkil bir eserdir. Türkçenin söylendiği gibi yazıldığı fikrini savunan Hasan Fehmi, bu fikrini genel gramer kaideleri altında herkesin anlayabileceği şekilde anlatmak için bu kitabı yazdığını söz konusu kitabın giriş kısmında dile getirmektedir. Ancak “ileride daha iyileri yazılacaktır” diyerek çok çalışmasına rağmen bu fikri tam olarak ifade etmeye gücünün yetmediğini ifade etmektedir. Kitap, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM) Kütüphanesinde “492.7 HAS.B” numarasıyla kayıtlı bulunmaktadır.
KAYNAKÇA
Diyanet İşleri Başkanlığı Arşivi, Dosya No: 1923-1421; Sadık Albayrak, Son Devir Osmanlı Uleması, Medrese Yayınevi, İstanbul, 1980, 2/81; Ahmed Nezih Galitekin, İzmit Mehmed Bey Nâm-ı Diğer Fevziye Câmi-i Şerîfi, İzmit Saraybahçe Belediyesi Kültür Yayınları, Genişletilmiş 2. Baskı, İstanbul, 2007, s. 107-109; Kuruluşundan Bugüne Diyanet İşleri Başkanlığı Teşkilat Albümü (1924-2009), C. 3, Ankara, 2010, s. 95-96; Recep Dikici, “Osmanlı Döneminde Kocaelili (İzmitli) Alim ve Edipler”, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, 2015, Cilt: III, s. 1452; Ali Sarıkoyuncu, Esra Sarıkoyuncu Değerli, “Millî Mücadele’de İzmit Mutasarrıflığı Din Adamları”, Uluslararası Kara Mürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu II, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi, Kocaeli, 2016, 2/1349-1350; https://kocaeli.diyanet.gov.tr/sayfalar/contentdetail.aspx?ContentId=92&MenuCategory=Kurumsal (Erişim: 23.05.2021).
Ahmet EKŞİ