Mutasarrıf
18 Nisan 1923-22 Temmuz 1923 tarihleri arasında Kocaeli mutasarrıflığı yapan Halil Bey, 1883’te Sivas’ta doğdu. Sivas ilinin Gürün kazasının Gübün/ Çayboyu köyü ahalisinden ve Tavsuoğullarından Hacı Ahmed Bey ile Emine Hanım’ın oğludur. Babasının görevi dolayısıyla ilk tahsilini çeşitli yerlerde tamamladı. Askeri Rüştüye’yi Halep’te ve Askeri İdadi’yi Şam’da bitirdi. 2 Ocak 1902’de Harp Okulu’na girdi, buradan 6 Nisan 1904’te mülazım-ı sanilikle mezun olarak Erkânıharbiye sınıfına ayrıldı. Sultan II. Abdülhamid’e muhalefetinden dolayı 7 Şubat 1908’de V. Ordu’ya tayin edildi. 1914 yılına kadar Bağdat Polis Mektebi Müdürlüğü yaptı. Birinci Dünya Savaşı’nda çeşitli cephelerde görev aldı. 1917 yılında ordudan ayrıldı. Mütarekeye kadar Suriye Vilayeti Polis Müdürlüğü ve İaşe Nezareti İhtiyacat-ı Askerîye Müdür Muavinliği, İstanbul Polis Umûm Müdürlüğü Siyasi I. Şube Müdür Muavinliği görevini ifa etti. Mütarekeden sonra resmi görevinden istifa etti.
21 Haziran 1920’de TBMM tarafından Bolu mutasarrıflığına tayin edildi. Bir yıl kadar bu görevde kaldı ve bölgedeki ayaklanmaların bastırılmasında önemli başarılar elde etti. Halkın Kuvayımilliye’ye önemli ölçüde eğilim göstermesinde emekleri büyüktür. Zamanında Bolu Hanımlar Birliği kuruldu, sosyal ve kültürel alanda çalışmaları oldu. milli mücadeleyi destekleyici toplantıları, bildirileri, açık mektupları gazetelerde yayınlandı. Bolu Müdafaa-i Vatan Gazi Kadınlar Cemiyeti Reiseliği onun zamanında faaliyete geçti. Mutasarrıf Halil Bey zamanında Müstakil Zonguldak Mutasarrıflığı kurulmuş ve Bolu’dan ayrılmıştır. Bolu mutasarrıflığı görevi 15 Haziran 1921’de sona erdi. 8 Ağustos 1921-15 Ağustos 1922 tarihleri arasında Aydın mutasarrıflığı yaptı. Yunan işgali altındaki bölgenin yönetimini dışarıdan sağlamaya çalıştı. 27 Kasım 1922-17 Nisan 1923 tarihleri arasında Üsküdar mutasarrıflığı yaptı.
10 Nisan 1923’te kendi talebi üzerine, Mustafa Kemal Paşa’nın da bulunduğu Bakanlar Kurulu Kararnamesi ile Kocaeli Mutasarrıflığına tayin edilmiştir. 18 Nisan 1923’te başladığı Kocaeli mutasarrıflığı görevini üç ay devam ettirmiştir. Kocaeli mutasarrıflığında daha çok Balkanlardan ve Kafkasya’dan gelen muhacirlerin iskânı ve Rumlardan ve Ermenilerden kalan emval-i metruke konuları ile meşgul olmuştur. İkinci Dönem TBMM’ye Zonguldak’tan milletvekili seçilmesi üzerine Kocaeli mutasarrıflığı görevinden ayrılarak Ankara’ya geçmiştir. 2. 3. 4. 5. 6. ve 7. dönem TBMM’ye Zonguldak milletvekili olarak katılmıştır.
Zonguldak mebusluğu sırasında ülkenin genel sorunları üzerine aktif bir siyaset takip etmiştir. Bu çalışmalarından dikkat çeken bir konu 5 Nisan 1924 tarihinde onun tarafından meclis gündemine taşınmıştır. Meclis başkanlığına verdiği bir takrirle, İstanbul basınında gündeme taşınan, yurt dışından dönen Ermenilerin malları hakkında Ankara’da da bir kumpanya kurulduğu ve bu konuda büyük paraların döndüğü meselesi ele alınmıştır. Takrirde yurt dışına kaçıp daha sonra dönen Ermenilerle ilgili bazı suiistimallerin olduğu ifade edilmiştir. Takrire cevap veren Dahiliye Vekili Ferit Bey, bu muamelenin kanuni olduğunu, gazetede yayınlanan Ankara ve İstanbul merkezli yolsuzluk haberlerinin araştırıldığını söylemiştir.
Cumhuriyetin kuruluş yıllarında TBMM’de milletvekili olarak bulunan Halil Bey, 19 Aralık 1943’te Zonguldak milletvekili iken Ankara’da vefat etmiş, Ankara Cebeci Mezarlığı’na defnedilmiştir. 1914 yılında evlendiği İnayet Hanım’dan biri kız, üçü erkek dört çocuğu vardır. Büyükelçi Mehmet Doğan Türkmen’in babası, Büyükelçi Kaya Türkmen’in dedesidir. Fransızca ve Farsça bilen Halil Bey’in İttihad-ı İslam ve Avrupa adında yayınlanmış bir eseri vardır.
KAYNAKÇA
TBMM, Zabıt Ceridesi, II. Dönem, Cilt 8, İ: 37, C: 1 (14. 4. 1340/1924); Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi; Günay Çağlar, Bolu Mutasarrıfı Halil (Türkmen) (21 Haziran 1920-13 Haziran 1921), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum, 1990, s. 1-5; https://www. tbmm.gov.tr/TBMM_Album/Cilt1/Cilt1.pdf; https://tbmm.chp. org.tr/milletvekiliDetay.aspx?ID=7168.
Haluk SELVİ