İzmit’in Tarihi Mahallelerinden

İzmit’in tarihi mahalleleri belli bir alana yoğunlaşmış, tarihsel yaşanmışlıkları ve kalıntıları barındıran bir bölge olarak ele alınırsa, bu bölgenin odak noktasının Hacı Hasan Mahallesi/Yokuşu’nun olduğu söylenmelidir. İzmit Tarihi Koridoru’nda yer alan mahalle batı tarafından Akçakoca Mahallesi’nde Sırrı Paşa Caddesi ile; kuzeyde yine Akçakoca Mahallesi ve Veliahmet Mahallesi’nden Çukurçeşme Sokak ile; doğuda Veliahmet Mahallesi’nden Günlük, eski adıyla Hacı Kasım Sokak ile; güneyde Tepecik ve Kemal Paşa Mahallelerinden İzmit’in ana ticaret akslarından biri olan İnönü Caddesi ile sınır oluşturmaktadır.

Büyük bölümü kentsel sit alanı içinde olan ve İller Bankası İzmit Analitik Etüdleri’ne göre 1914 yılında 400 hane ile 1200 kişiden oluşan Hacı Hasan Mahallesi, yine 1914 yılında 20 hane ve 100 kişiden oluşan Çarşı-yi Müslim Mahallesi’yle 1927 yılında birleşerek bugünkü şeklini oluşturmuştur. İzmit’in önemli tarihi mahallelerinden biri olan Akçakoca Mahallesi Hacı Hasan Mahallesi’ni bir ana rahmi gibi sarar. Hemen alt sınırındaki İnönü Caddesi ise İzmit’in en hareketli caddelerinden biri olarak büyük bir ticari devinime kaynaklık eder. Kuşkusuz İnönü Caddesi’ndeki ticari aktivite ve bölgenin merkezi olma özellikleri tarihsel dokunun büyük oranda yerini modern karkas binalara ve niteliksiz betonarme apartmanlara bırakmasına sebep olmuştur ama yine de İzmit Tarihi Koridoru’nun modern kentsel oluşumlara temas ettiği bu bölümün yukarısında çok sayıda tarihi eseri restore ve reinstüte ederek kente kazandırmak mümkün olabilmiştir.

Bunlardan en önemlisi olan Sırrı Paşa Konağı, tarihi İzmit’i oluşturan yamaçların eteklerinde deniz ve havza manzarasına haiz, havadar ve bir o kadar da ilham verici bir yerde kurulmuş muhteşem bir 19. Yüzyıl Osmanlı konağıdır. Günümüzde son derecede başarılı ve özenli bir restorasyon geçirmekle kalmamış, bir de son derecede nitelikli bir müze işletmeciliği ile İzmit’e geri kazandırılmış bir değer; İzmit’in iftihar ettiği sivil mimari miraslardan biridir. Konağın banisi Sırrı Paşa’nın asıl adı Selim olup 1851 Bulgaristan Vidin doğumludur. İmparatorluğun uzak bölgelerinde yol yapım çalışmalarında gösterdiği başarılar ile dikkat çekmiş 1888 senesinde İzmit’e mutasarrıf olarak atanmıştır. Benzer başarıyı İzmit’te de tekrarlayan Sırrı Paşa, 35 binden fazla köyün yolunu yapan ve demiryolu boyunca dikilerek bugünkü İzmit’in simgesi olan çınar ağaçlarını da yetiştiren, büyüten uz görüşlü devlet adamıdır.

Konak 2009 yılında Kocaeli Büyük Şehir Belediyesi tarafından kamulaştırılarak restore edilmiş ve müze haline getirilmiştir. Büyükçe bir bahçesi, çepeçevre balkonla çevrili büyük bir seyir terası yani cihannüması vardır. Üç katlıdır. Ahşap çatkı üzerine tuğla dolgu şeklinde yapılmış olup cihannümayı da içeren çatı bölümü ahşaptır. Yapının iç tefrişat ve bezemeleri dikkat çeker. Ahşap kalem işi bezemeler ve tablolar göz alıcıdır. Bugün için sadece müze olarak kullanılmamakta, seçkin sosyal ve resmi etkinlikler ve kimi sanat faaliyetleri için de devreye sokulmaktadır.

Hacı Hasan Mahallesi’nde kaliteli restorasyon geçirerek “revitalize” edilen köşklerden önemli birisi daha bulunmaktadır: Pembe Köşk. Yeşil Köşk, Yumurtacı Mescidi, Kapanca Sokak, İçkale surları gibi tarihi unsurların tam ortasında yer alan Pembe Köşk, Manastır muhacirlerinden Mehmet Efendi mahdumu Avukat Tevfik Bey’e tahsis edilmiştir. Renginden dolayı bu ismi almakta olup 19. yüzyıl mimari özelliklerini taşıyan, ahşap üstüne bağdadi sıvalı, üç katlı, giyotin pencereli bir tarihi köşktür. Biraz yüksekçe bir konumda olduğu için merdivenlerle çıkılır ve mahalleye hâkim bir konum oluşturur. Geçirdiği restorasyonların ardından en son olarak bir sivil toplum kuruluşuna tahsis edilmiştir.

Aynı oymaktaki Tezer Sokak’ta yer alan Yeşil Konak da ahşap bağdadi yapım tekniği ile yapılmıştır. Bodrum, zemin ve birinci kat üzerinde cihannüma katı mevcuttur. T şeklinde iç sofalı bir düzene sahiptir. Haç planlı kırma bir çatısı vardır. Ahşap süslemeleri dikkate değerdir. Günümüzde İzmit Belediyesi tarafından Atatürk Evi (Müzesi) olarak işlevlendirilmiştir. Son derecede özenli bir müzecilik faaliyetinin yürüdüğü, bakımlı ve iddialı bir müze olarak dikkat çekmektedir. Her ne kadar Atatürk ile doğrudan ilintili olmasa da ve Gazi Paşa burada kalmış değilse de bir anı müzesi olarak mahalleye bir özellik kattığı açıktır. Mahallenin dikkate değer tarihi eserlerinden biri de Yumurtacı Camii’dir. 1631 tarihli yapı kare planlı bir harim ve bodur bir minareye sahip küçük bir ibadethane olsa da çeşitli dönemlerde geçirdiği tadilatlar neticesinde günümüze bakımlı bir şekilde gelebilmiştir. Yapımında kaba yontu taş kullanılan caminin son cemaat yeri sonradan eklenmiştir. Güneyinde ve batısında bir hazire yer alır.

Mahallenin önemli tarihsel mirasları arasında Yeni Hamam, Hellenistik dönem Nymphaion Çeşmesi (Anıtsal Çeşme), Tüysüz (Emine Hanım) Çeşmesi ve Yeni Turan İlkokulu’nu saymak mümkündür ki bunlardan Nymphaion Çeşmesi İzmit Arkeoloji Müzesi’nin bahçesine kaldırılmış olup bugün mahallede sadece anısı saklıdır. Yeni Hamam ise güncel kullanımda olmamakla beraber kubbeleri restore edilmiş vaziyette bir işhanının kapı aralığından sağlanan girişi ile beraber sergi mekânı olarak kullanılmakta ve tarihselliğini yansıtmaktan oldukça uzak gözükmektedir. Yeni Turan İlkokulu ise İnönü Caddesinde Birinci Ulusal Mimari dönemi yapılarının tipik bir modeli olarak hâlâ eğitime hizmet görmektedir.

Hacı Hasan Mahallesi gelecekteki özenli çalışmalarla İzmit’in tarihini insanlığa aktaracak yapılarla doludur. Lakin bu eserlerin bugün için bütünlüklü bir tarihi çevre olarak var olabildiklerini söylemek zordur.

KAYNAKÇA

Arsen Yarman, Osmanlı Sağlık Hizmetinde Ermeniler Surp Pırgıç Ermeni Hastanesi Tarihi, Surp Pırgiç Ermeni Hastanesi Vakfı, İstanbul.2001; Avni Öztüre, Nicomedia Yöresindeki Yeni Bulgularla İzmit Tarihi, Çeltür Matbaası, İstanbul, 1981; Candan Nemlioğlu, “Kocaeli İli’nin Zarif Yapısı Sırrı Paşa Konağı’nın Osmanlı Konak Mimarisindeki Yeri ve Önemi”, Uluslararası Karamürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu II, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi, Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı Yayın:35, Pelikan Basım, İzmit, 2016, sf. 1731-1737; Cemal Turgay, İzmit’i Aramak, Kocaeli Yüksek Öğretim Vakfı Yayınları, Kocaeli, 1998; Engin Ürkmez, İzmit’te Türk Eserleri, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Kocaeli, 2007; Fatmanur Kesikbaş, Kocaeli’nde Osmanlı Dönemi Binalarında Mimari ve Dış Mekân Tasarımı Üzerine Değerlendirme, Kocaeli Üniversitesi Fen Bilimler Enstitüsü Mimarlık Bölümü Anabilim Dalı, Yüksek Lisan Projesi (Tezsiz), 2019, Kocaeli; F.Yavuz Ulugün, Kocaeli Tarihi Osmanlı ve Ulusal Kurtuluş Döneminde Kocaeli, Kocaeli Yüksek Öğrenim Derneği Tarih Yayınları N:1, Atmaca Panajans, İzmit, 2002; F. Yavuz Ulugün, Seyahatnamelerde Kocaeli ve Çevresi, İzmit Rotary Kulübü, İzmit, 2008; İller Bankası İmar Planlama ve Yapı Dairesi Reisliği Şehircilik İşleri Müdürlüğü,, İzmit Analitik Etüdler, İller Bankası Harita Genel Müdürlüğü Matbaası Döner Sermayesi, Ankara,1970; Nevnihal Erdoğan, Sonay Ayyıldız, Mehtap Özbayraktar, İzmit Kent Merkezi MahallelerSokaklar-Mimari Eserler, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları 20, İse Reklam, İstanbul 2011; Nevnihal Erdoğan, Mehtap Özbayraktar, Sonay Ayyıldız, Tarihi İzmit Kent Merkezi Geleneksel Konutları, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları 21, İse Reklam, İstanbul, 2011; Nevnihal Erdoğan, How is Social Values and Norms Affect Architecture of Turkish House?, Socialization-A Multidimensional Perspective (Edit. Rosalba Morese), IntechOpen, 2018, pp.171-191; Nezih Fıratlı, İzmit Şehri ve Eski Eserleri Rehberi, MEB Yayınevi, İstanbul, 1971; Rıfat Yüce, Kocaeli Tarih ve Rehberi,Türk Yolu Matbaası, İzmit, 1945; Şennur Kaya, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İzmit Kenti, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları 13, Düzey Matbaa Ltd Şti, İstanbul.2009; Taner Aksoy, Kocaeli Kültür Envanteri, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Kocaeli, 2011; Tülay Tanyol, İzmit’teki Sivil Mimari Yapıların Duvar ve Tavan Resimleri, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2001; https://yeniturananaokulu.meb.k12.tr/icerikler/ izmit-yeni-turan-anaokulu_3917333.html (27.06.2021).

Nevnihal ERDOĞAN