Gölcük’te Hamam Kültürü

Kocaeli’nin Gölcük ilçesinde son yıllarda yapılan arkeolojik çalışmalar ortaya koymuştur ki, bu bölgede (Yazlık ve civarı) mevcut olan sıcak su kaynaklarından kamu adına yararlanma girişimlerine ilk Roma İmparatorluğunda başlanmış, Bizans (Geç Roma İmparatorluğu) dönemlerinde de devam edilmiştir. Osmanlı devrinde ise hamam, İslam dininin temizlik hassasiyetine binaen Müslümanlarda öncelik arz ettiğinden, her zaman toplumsal hayatın vazgeçilmez bir unsuru olmuş, nerede bir topluluk, vakıf ya da külliyeler bulunmuşsa, onların öncelikli yapıları arasında yerini almıştır.

Latincede adı “Thermae” olan Roma hamamı, aynı zamanda halka açık bir nevi şifa müessesesi olarak hizmet görürdü. Hamamların sıcak suyu ise künkler ya da su kemerleri vasıtasıyla kaynağından getirilmekteydi. Aristokratlar tarafından yaptırılıp halka açılan hamamlar, sosyal birliktelik anlamında da hayatın bir parçası olarak görülmekteydi. Değirmendere Yüzbaşılar mevkiindeki Tekeli Koyu’nda, Bizans imparatoru Herakleios adıyla anılan deniz hamamı kalıntılarına da ulaşılmıştır. Bu kalıntıların deniz içinde olması, büyük depremler sonucu sahildeki sıcak su hamamlarının da denize sürüklenmiş olabileceği ihtimalini ortaya koymaktadır.

2012 yılında, Gölcük’te yapılan kazı çalışmalarında, Roma ve Bizans dönemlerine ait su kanalları ve o kanalların beslediği havuz sistemli hamam kalıntılarına rastlanmıştır. Bugün su altında kalan o mermer havuzun duvar ve döşeme bulgularından ve mekânda kullanılan pişmiş toprak kupalardan elde edilen veriler, Osmanlı dönemi öncesinde de Anadolu’daki yaygın temizlik kültürünü ortaya koymaktadır. Bunun en belirgin örneği, Gölcük’teki arkeolojik çalışmalarda ortaya çıkarılan M.S. II. yüzyıl Roma hamamı numuneleridir.

Osmanlı Döneminde Gölcük Hamamları

Örcün Hamamı

Gölcük’ün Osmanlı dönemine ait en eski ve en önemli hamamlardan biri, bugün merkez ilçenin mahallesi olan eski Örcün karyesindeki Baba Sultan Zaviyesi Hamamı’dır. Hamamın ilk inşaatı Fatih Sultan Mehmet devrinde İbrahim Edhem Derviş tarafından yaptırılmıştır. Yapı zamanla vasfını kaybetmiş ancak 18 ve 19. yüzyıllarda yeniden inşa edilmiştir. Bu defa hamam bir başka felaketle karşılaşmış, 1894 yılının büyük depreminde yıkıma uğradığından kullanılamaz hale gelmiştir. Bugünkü küçük hamam, zaman içinde harap olan asıl büyük hamamın yerine 1948’de yeniden inşa edilmiş fakat bu bina da, bir öncekinin akıbetine uğrayarak 17 Ağustos 1999 depreminde ağır hasar görmüştür.

Örcün Hamamı’nın son hasarı, bu yapıyı baştan aşağı restore eden ve bugün bir müze hâline getiren Gölcük Belediyesi tarafından giderilmiştir. 2021 yılında restorasyonu tamamlanarak Kocaeli’nin ilk ve tek hat müzesine dönüştürülen bu tarihi mekâna Türk hat sanatının önde gelen isimlerinden İzmitli hattat Ali Vasfi İzmidi’nin adı verilmiş ve ayrıca teşhir alanına, balmumundan heykeli konulmuştur. Osmanlı padişahlarından 2. Bayezid dönemine ait tarihi bakır kazanla birlikte 74 hattat, 13 müzehhib, 34 ebrucu, 1 naht, 1 kat’ı, 1 yaprak oymacı ve 1 çinici olmak üzere 134 sanatçının katkıları ile hazırlanan toplam 169 değerli eser yine burada sergilenmektedir. Resmi adı “Hattat Ali Vasfi İzmidi Hüsn-i Hat Müzesi” olan tarihi yapının taşıdığı farklı özelliğiyle UNESCO’nun, İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası temsili listesine girdiği belirtilmiştir.

Kazıklı Hamamı

Bugünkü Gölcük ilçesinin yeni adı Kavaklı olan eski Kazıklı Mahallesi’nde yapılan ve Osmanlı belgelerinde adı Harap Hamam olarak geçen bu eski yapı, araştırmacı-yazar Ahmed Nezih Galitekin’in, “Kocaeli Su Medeniyeti Tarihinden Damlalar” adlı değerli eserinde yer alan bilgiye göre Eflekanlu nam-ı diğer Kazıklu bölgesinde, bir başka ifadeyle D-130 karayolunun güney çizgisinde yer alan Gölcük-İhsaniye sınırında bulunmaktaydı. Kavaklı stadı mevkiinde olduğu belirtilen ve stat inşaatı sırasında ortadan kaybolan ikinci hamamdan ise bugün hiçbir iz kalmamıştır.

Yukarı Değirmendere Hamamı

Gölcük’ün Yukarı Değirmendere Mahallesi 2882 nolu parselinde, Osmanlı döneminden kalma metruk bir hamam mevcuttur. Tarihi eser değeri taşıyan bu yapı, Kocaeli Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulunun 22 Ocak 2013 tarih ve 809 nolu kararıyla tescil edilmiş olup 1. yapı grubuna dahil edilmiştir.

Tarihi hamam, bu mahalledeki Hacı Davut Ağa Camii’nin yer aldığı alandadır. Eğimli arazi üzerindedir. Yapılan araştırmalarda, “Yunak” ismi de verilen bu hamamda, direkt yıkanma mahalline geçilen diğer küçük ölçekli hamamların aksine soğukluk, ılıklık ve sıcaklık odalarının mevcut olduğu ve diğer büyük hamamlarda olduğu gibi bu odaların hiyerarşik sıralandıkları görülmüştür.

Yukarı Değirmendere Hamamı, mahalle halkı tarafından1960’lı yıllara kadar yoğun bir şekilde kullanılmıştır. Hamamın soğukluk bölümünde, kız-gelin beğenme törenleri ile asker uğurlama ve sünnet şölenlerinin gerçekleştirildiği de belirlenmiştir.

1960’lı yıllardan sonra kaderine terk edilen tarihi yapının restore edilerek sosyal hayata dahil edilmesi için Gölcük Belediyesi 2022 yılı itibariyle çalışmalara başlamıştır.

Saraylı, Halıdere ve Ulaşlı Hamamları

Gölcük’te, bulundukları köylerin adlarıyla anılan Saraylı, Halıdere ve Ulaşlı hamamlarının yapım tarihleri bilinmemektedir. Kırsal alanlarda oldukları için küçük ölçekli yapılardır. Adları geçen köyler iskân değişikliği sebebiyle sahile inince, eski alanda kalan bu hamamlar zamanla kullanım dışı kalmış, işlevlerini kaybetmişlerdir. Halıdere’de, “Hacı Nuri” ve “Eller” adlarını taşıyan iki hamamdan bahsedilirse de sadece “Hacı Nuri Hamamı”nın kalıntıları mevcuttur.

KAYNAKÇA

Tarihte Gölcük-Gölcük’te Tarih, Gölcük Belediyesi Kültür Yayınları Serisi-4, Gölcük Vizyon 2023, CNR Basım, Kocaeli, s. 310-311; Kır İle Kent Arasında Bir Yer: Değirmendere, Gölcük Belediyesi Kültür Yayınları Serisi-5, Gölcük Vizyon 2023, Ömür Matbaacılık, s. 73-74; Ahmed Nezih Galitekin, Kocaeli Örcün Köyü Baba Sultan Zaviyesi, Genişletilmiş 2. Baskı, KBB Kültür Yayınları, 2021-İstanbul, s. 159; İlyada Akyol, ‘Gölcük Sanatla Kimlik Kazanıyor-Gölcük Belediye Başkanı Ali Yıldırım Sezer’le Röportaj’, 10. Nisan 2022, Demokrat Kocaeli gazetesi nüshası; www.kocaelitarihi.com/Hamam, Kocaeli Kültür Varlıklarını Koruma Kurulunun 22 Ocak 2013 Tarih ve 809 Sayılı Kararı; Ahmed Nezih Galitekin, Kocaeli Su Medeniyeti Tarihinden Damlalar, KBB-İSU Gn.Md. Kültür Yayınları, Genişletilmiş 2. Baskı, Seçil Ofset, Nisan 2015-İstanbul, s. 381-382-383-384.

Erdoğan ÖZDEMİR