Karayolu Ulaşımında Gebze Konağı
Bütün klasik dönem boyunca Üsküdar’dan İzmit’e kadarki geniş bir coğrafyayı için alan Gebze, Osmanlı ana kara ulaşımı hattı üzerinde yer alan çok önemli bir konumda olagelmiştir. Özellikle Osmanlı sisteminin ikmale erdiği 16. yüzyıldan itibaren, bölgenin bu alandaki konumu çok önemli olmuştur. Anadolu-Dersaadet-Rumeli/Balkanlar hattı mal ve insan hareketinin her boyutunun yılın bütün mevsimlerindeki seyyaliyeti önemli ölçüde Gebze bölgesi üzerinden olmuştur. Üsküdar’dan başlayan ana ticaret-ulaşım yolu Maltepesi (Ören), Kartal, Pendik, Tuzla karyeleri yolu ile Gekbuze’ye ulaşmaktadır. Buradan da Dil İskelesi, Hereke yolu ile İznikmid (İzmit)’e varmaktadır. Bu ana yolun yanında yine karayolu ile gidilen ve Üsküdar’dan Hereke’ye uzanan bir diğer yol daha vardır. Ege ve Akdeniz Bölgesi için Dil İskelesinden karşıya, Hersek ve Yalakabad (Yalova) iskelelerine gemilerin çalıştığı deniz yolu da bir diğer alternatif yoldur. Hovhannesyan’a (1740-1766) göre 18. yüzyılda, karayolu ile Üsküdar’dan gelen her tür yolcunun bazısı denizden Dil’e (Hersek Dili) geçer, gerisi ise İzmit’e ulaşarak yollarına devam ederdi.
|
Karayolu ulaşımında Gebze bir konak yeridir. Üsküdar’dan kalkan ticaret kervanlarının ilk, Anadolu’dan gelenlerin ise son durak yeri olan kazada bu gereğe göre bir idari, ekonomik ve sosyal yapılanma söz konusudur. Dış bölgelere mal ve hizmet aktarımına imkân veren düzenlemeler ve ana ticaret yolu üzerinde oluşun ötesinde, tahsis ilkesinin de imkânlarında bölge bu altlığını asırlar boyunca devam ettirmiştir.
Anadolu’nun ana ulaşım hatlarının tamamını içine alacak şekilde kurulu bulunan kervansaray/imaret ve hanlar sisteminin mal hareketleri yanında özellikle insan hareketini de sağlayan bir mekanizma oluşu boyutunu Gebze ölçeğinde doğrudan doğruya “menzil” tanımı dahilinde açıkça görürüz. Devlet haberleşme sisteminin bir parçası olarak Gebze, bir menzil bölgesi olarak tanımlanmıştır. Devlet iletişim-haberleşme ağının kurumsal tanımı olarak menziller, öncelikle haberleşme ihtiyacını karşılamaya dönük oluşturulmuş olsalar da ticaretin gelişmişliği ile iç içe birimler durumunda olmuşlardır. Meselâ Gebze’de, 18. yüzyılda bu gereklerden dolayı mevcut kervansarayın yanında büyüklü küçüklü yirmi dört han mevcuttu.
Genel olarak menzil noktaları olarak belirlenen mekânlar haberleşmenin yanında, ordunun sefer sırasında ihtiyaç duyduğu erzakın depolandığı ve konaklama mekânı olarak da işlev görmüşlerdir. Menzil tesisleri, bazen cami, çeşme, imaret, daruşşifa, medrese, tabhane gibi diğer tesisler ile birlikte kurulup, genellikle de aynı yol üzerinde olsalar da farklı noktalarda ortaya çıkmışlardır. Anadolu ve Rumeli’de bu doğrultuda üç ana kol üzerinde yer alan bir teşkilatlanmaya gidilmiştir. Gebze’nin Anadolu’da mevcut her üç kolda da yer aldığı bu teşkilatlanma şu menzil noktalarını içine alarak ortaya çıkmıştır:
1-Anadolu Sağ Kolu: Üsküdar, Gebze, Eskişehir, Akşehir, Konya, Adana, Antakya yolu ile Halep ve Şam yolu ile Hicaz Hac yolu
2-Anadolu Orta Kol: Üsküdar, Gebze, İznik, Bolu, Tosya, Merzifon, Tokat, Sivas, Hasan Çelebi, Malatya, Harput, Diyarbekir, Nusaybin, Musul, Kerkük güzergâhı ile BağdatBasra yolu
Anadolu Sol Kolu: Orta kolla Merzifon’a kadar aynı güzergâhı takip ederek Ladik, Niksar, Karahisar-ı Şarkî, Kelkit, Aşkale, Erzurum, Hasankale yolu ile Kars ve Tebriz’e uzanan Tebriz yolu.
3-Birbiri ile ticaret ve ulaşım yolları üzerinden irtibatlı bu menzil noktaları, dönem dönem farklılıklar gösterse de bir ulağın atlı olarak ulaşabileceği aralıklarda oluşturulmuşlardır. Üsküdar ile Bağdat yolu ile Halep arasındaki menzil noktalarını gösteren bir belgeye göre 1048 yılında adı geçen noktalardaki menziller ve bunlar arasındaki mesafe saat olarak şu şekildedir:
Tablo No: 49 Üsküdar-Bağdat Yolu ile Halep arasındaki Menzil Noktaları -Mesafeleri (saat olarak)
Gekbuze (Gebze) menzili yukarıda belirtilen ana menzil noktaları yanında ihtiyaca göre yakın çevresindeki tali menzil noktaları ile de irtibatlı bir mevkidir. Gebze’nin bu menzillere olan mesafesi şu şekilde kayıtlıdır:
|
Üsküdar |
9 saat |
|
İznikmid (İzmit) |
9 saat |
|
İznik |
16 saat |
|
Yalakabad |
8 saat |
|
Karamürsel |
6 saat |
|
Şile |
6 saat |
Bu menzillerin giderleri genelde, o yerin veya yakın çevre reayasının avarız veya bedel-i nüzül vergisinin karşılığı verdikleri hizmet ve ulaklara konaklamaları ve at temin etmelerinin ücreti olarak kendilerine miri tarafından yapılan ödemelerden karşılanmaktaydı. Bununla beraber bu menzillerin giderlerinin karşılanmasında bir yerin mukataa mallarının ocaklık olarak menzile bağlanması, gümrük malının tahsisi gibi uygulamalar da görülmüştür. 1671 ve 1687 yılı kayıtlarına göre Gebze menzilinin kasaba merkezinden ve bazı köylerden avarız karşılığı olarak tahsil edilen düzenli bir geliri vardır. 361 neferden (15’i kasabadan, 346’sı da köylerden olmak üzere) tahsil edilen bu gelirin miktarı 180.000 akçedir. Belgelere göre Gebze menziline bedel-i nüzül ve avarız olarak vergi vermekle yükümlü durumunda bulunan hanelerin kasaba ve köyler itibariyle dağılımı şu şekildedir:
|
Mahalleler |
Orhan |
3 |
|
Hacı Halil |
6 |
|
|
Ada |
2 |
|
|
İlyas |
2 |
|
|
Karabakkal |
2 |
|
|
Köyler |
Darıca |
125 |
|
Tuzla |
125 |
|
|
….. |
9 |
|
|
Merkeplü |
2 |
|
|
Akkilisa |
5 |
|
|
Pelidlü |
6 |
|
|
Kırkviran |
4 |
|
|
Sıralu |
2 |
|
|
….. |
8 |
|
|
…. |
5 |
|
|
Temürciler |
8 |
|
|
Şeyhli |
1 |
|
|
Denizli |
18 |
|
|
Tavşancıl |
13 |
|
|
Mallım |
8 |
|
|
Tavşanlı |
5 |
|
|
Orhanlı |
2 |
|
|
Toplam |
361 |
|
Adları ve miktarları tabloda da yer aldığı üzere Gebze’deki beş mahalle, toplam olarak 15 neferin verdiği nüzül ve avarız vergisi ile menzilkeş tayin olunmuştur. Buna göre menzilkeş tayin olunan neferân nüzül ve avarızları karşılığında menzilin ihtiyacı olan masraf ve levazımatı temin etmektedir. Menzilin gelirleri arasında ayrıca 1671 yılında 25.000, 1687 yılında da 37.500 akçe olmak üzere Şile’den, aynı yıllarda 37.500 akçe de Ada nahiyesinden aldığı yardım da bulunmaktadır. Bunların yanında menzile gelip kalan ve at değiştiren ulaklardan hizmet karşılığı olarak alınan ulak bedeli gelirinin önemli bir kısmını oluşturmaktadır. Giderler karşısında ortaya çıkan açık yukarıda belirtilen imdadiyeler yanında Hazine-i Amire’den doğrudan ödenen miktarla karşılanmaktadır. Örneğin, hazinenin doğrudan yaptığı yardım 1722 yılında 2.53,5 kuruş, 1723 yılında 3.616 kuruş, 1724 ve 1725 yıllarında 5.491 kuruş, 1726 yılında ise 4.041 kuruş olmuştur.
1643, 1670, 1671 ve 1687 yıllarında menzilde bulunan beygir sayısı 15’tir. 1691 yılında bu miktar sekize düşmüş, ancak 1722 yılında 45’e, 1723 yılında da 50’ye yükselmiştir. 1724 yılında ulaşılan 80 rakamı 1726 yılında 60’a indirilmiştir. Görüldüğü üzere Gebze menzilindeki at sayısı ihtiyaca göre zaman içinde değişim göstermiştir. Menziller, menzilci adı verilen görevliler ile idare edilmiştir. Menzilciler bu tesislerin işleyişini sağlayıp gelir ve giderlerinin yerine getirilmesini sağlamaktadırlar. Bazen birden fazla menzil aynı şahıs tarafından idare edilebilmektedir. Örneğin 1207/1793 senesinde vefat eden menzilci Mehmet, hem Üsküdar hem de Gebze menzillerinin idaresini üstlenmiştir. Menzil hizmetleri karşılığında avarız ve bedel-i nüzülden muaf olan reaya ile menzilciler arasında tarh ve tahsil olunacak vergi hususunda zaman zaman uyuşmazlıklar ortaya çıkagelmiştir. Örneğin, 1695 yılında menzilciler tarafından çeşitli müdahaleler yaşayan Mustafa Paşa vakfı köyü olan Denizli karyesi bu tür ödemelerden serbest olduklarına dair yeni bir hatt-ı hümayunla durumun tescilini talep etmişler, bu talepleri karşılanmıştır.
Gebze çevresinde menzil karyesi olarak bilinen karyelerden menzil akçesi tahsili konusunda bazı dolandırıcılık örnekleri de yaşanmıştır. Mesela Gebze menzili için menzil akçesi ödeyen köyler ahalisi tarafından Gebzeli bazı şahıslar hakkında kendilerinden “menzil akçesi talep ederek 200 kuruş kadar dolandırdıkları iddiası ile” dava açılmıştır.
Tablo No: 50 Gebze Menzili Giderleri Karşılığı Olarak Bedel-i Nüzül ve Avarız Veren Haneler (1671)
|
Tarih |
Beygir adedi |
Gideri |
Geliri |
Gider alanları |
|
|
Akçe |
Kuruş |
||||
|
1643 |
15 |
242.500 |
2.020,8 |
|
|
|
1670 |
15 |
|
|
|
|
|
1671 |
15 |
180.000 |
1.500 |
180.000 vergi muafiyeti karşılığı 17 köy reayası ve Gebze kasabasından 15 nefer 25.000 akçe Şile nahiyesinden imdadiye 37.500 akçe Ada nahiyesinden imdadiye |
|
|
1687 |
15 |
180.000 |
1.500 |
180.000 vergi muafiyeti karşılığı 17 köy reayası ve Gebze kasabasından 15 nefer 37.500 akçe Şile nahiyesinden imdadiye 37.500 akçe Ada nahiyesinden imdadiye |
|
|
1689/90 |
|
|
|
|
28.000 beygir masrafı 110.448 diğer masraflar |
|
1691 |
8 |
139.248 |
1.160,4 |
|
|
|
1722 |
45 |
796.500 |
6.637,5 |
3.375 kuruş ulak ücretleri 309 Gebze menzilcileri avarız ve nüzülleri 2.953,5 Hazine-i Amire |
|
|
1723 |
50 |
885.000 |
7.375 |
3.750 ulak ücretleri 309 Gebze menzilcileri avarız ve nüzülleri 3.616 Hazine-i Amire itası 520 kuruş imdadiye (62.500 akçe) |
|
|
1724 |
80 |
1.416.000 |
11.800 |
6.000 ulak ücretleri 309 Gebze menzilcileri avarız ve nüzülleri 1000 imdadiye 5.491 Hazine-i Amire itasi |
|
|
1725 |
80 |
1.416.000 |
11.800 |
6.000 ulak ücretleri 309 Gebze menzilcileri avarız ve nüzülleri 1000 imdadiye 5.491 Hazine-i Amire itası |
|
|
1726 |
60 (90-30) |
|
8.850 |
4.500 ulak ücretleri 309 Gebze menzilcileri avarız ve nüzülleri 4.041 Hazine-i Amire itası |
|
Tablo No: 51 Gebze Menzilinde Kayıtlı Beygir Adedi, Gelir ve Giderleri (akçe-kuruş)
KAYNAKÇA
BOA, İstanbul Ahkâm Defterleri, No: 12/149/439, 19/50/195, 25/151/604; B.A. DMKF, No: 27453/31. BOA. MAD. No: 4034, 4030, 4108, 8480, 19156; Sarkis Sarraf Hovhannesyan. Payitaht İstanbul’un Tarihçesi. Tarih Vakfı Yurt Yayınları. İstanbul. 1996; Yusuf Halaçoğlu, Osmanlılarda Ulaşım ve Haberleşme (Menziller), PTT Genel Müdürlüğü, Ankara, 2002.
Gülfettin ÇELİK