Gebze Menzilhane Hamamı
Kocaeli ili, Gebze ilçesi, Menzilhane Mahallesi’nde, 7 pafta, 92 ada ve 1 parselde bulunan yapı, Gebze Orhan Camii’nin güneydoğusunda bulunur. Bulunduğu bölgeden dolayı Menzilhane Hamamı olarak adlandırılır.
Yapının inşa tarihi tam olarak bilinmemesine rağmen Orhan Gazi döneminde (1326-1362) Orhan Camii’ne gelir getirmesi amacıyla yapıldığı düşünülmektedir. Gebze Orhan Camii ile hamamın üslubu ve kullanılan malzemenin birbirine çok benzemesinden ötürü her iki yapının da aynı zamanda yapıldığı söylenebilir. Buna ek olarak XVI. yüzyılda bölgeye uğrayan Matrakçı Nasuh’un Gebze minyatüründe de Orhan Gazi Camii’nin yanı başında bir hamam yapısı görülür.
Bu yapı Menzilhane Hamamı olmalıdır. Dolayısıyla Matrakçı Nasuh’un Gebze’ye uğradığı bu tarihten önce yapılmış olduğu sonucuna varılabilir.
Tek hamam olarak, moloz taş malzemeden inşa edilen hamam, soyunmalık, ılıklık (soğukluk), sıcaklık ve halvet hücrelerinden oluşur. Semavi Eyice’nin hamamlar hakkında yaptığı tipolojiye göre “ortası kubbeli, enine sıcaklıklı ve çifte halvetli” plan tipine girer.
Kuzeygüney doğrultusunda uzanan yapı dikdörtgen bir saha üzerine inşa edilmiştir. Güney cephesi 10,42 m, doğu cephesi 29,90 m, batı cephesi 29,00 m, kuzey cephesi 8,40 m ölçülerinde olup sonradan yapılan ilavelerle 6,10 m batı tarafa doğru genişlemiş ve böylece batı cephe uzunluğu 35,94 m olmuştur. Batı cephenin güney cepheye yakın olan bölümünde bulunan soyunmalık bölümü cephesi 9,00 m’dir. Soyunmalık mekânı batı cephesinin ortasında bulunan kesme taş malzemeden yapılmış ve kahverengi bir boya ile boyanmış yuvarlak kemerli bir kapı ile hamamın soyunmalık mekânına girilir.
Giriş kapısının her iki yanına sivri kemerli birer pencere yerleştirilmiştir. Pencere kemerleri tuğla malzemeden yapılmıştır. Pencerelerin üzerine sivri kemerli pencereler yerleştirilmiştir. Soyunmalığın batı cephesinden su deposu bölümüne kadar olan bölüm 24,15 m’dir. Bu bölümde duvar içerisine açılmış 0,65 m eninde ve 0,60 m yüksekliğinde tuğla malzemeden yuvarlak kemerli bir niş açılmıştır. Batı cephenin kuzeye yakın olan bölümünde külhan bölümüne 1,45 m, genişliğinde 0,70 m kalınlığında bir kapı ile girilmektedir.
Hamamın güney cephesi, hemen yanından geçen yola bakmaktadır. Hamamın diğer cepheleri gibi kaba yonu taş malzemeden inşa edilen güney cephe 10,42 m’dir. Bu cephenin duvar yüksekliği saçak seviyesine kadar 5,44 m olup iki sıra kirpi saçakla sonlandırılmıştır. Yapının soyunmalık mekânının aydınlatılmasını sağlamak amacıyla bu cephede altlı üstlü pencereler açılmıştır. Üste bulunan yuvarlak kemerli pencerelerin etrafı tuğla malzemeden, atnalı kemer formunda sağır bir nişle kuşatılmıştır. Kuzey cephe tamamen sağır bırakılmıştır. Doğu cephe, batı cepheyle aynı uzunluktadır. Yalnız bu cephenin batı cepheden farkı doğu cephede soğukluk mekânı duvarına yerleştirilen ve dışarı doğru çıkıntı yapan hela ve temizlenme bölümüdür. Bu bölüm, doğu cephe duvarından dışarı doğru taşmaktadır. Bu cephede hela ve temizlenme hücreleri ile çift kubbeli sıcaklık bölümünün birleşim yerinde “L” şeklinde ikinci bir kademelenme göze çarpmaktadır. Doğu cepheye bitişik olarak konulan antik döneme ait bir lahit bulunmaktadır.
Hamam girişi simetrik olmayıp batı cephenin güneye yakın olan köşesine çekilmiştir. Hamam, girişten itibaren soyunmalık, soğukluk (ılıklık), sıcaklık, külhan ve su deposu bölümlerinden oluşmaktadır. Soyunmalık bölümü üzeri kırma çatı ile örtülü iken, soğukluk (ılıklık), sıcaklık bölümleri kubbe ile örtülmüştür. Hela, su deposu ve külhan bölümleri ise tonozla örtülüdür.
Kuzey-güney doğrultusunda inşa edilen hamamın soyunmalık kısmına, yapının batı cephesinin güney duvarına yakın olan bölümündeki 1,20 m genişliğinde, 0,65 m derinliğinde ve 2,05 m yüksekliğindeki bir açıklıkla girilmektedir. Hamamın batı yönündeki dışa hafif çıkıntılı girişi üzerinde rumi ve kıvrık dallardan oluşmuş bordür içinde bir kitabe yeri varsa da kitabe günümüze gelememiştir.
Soyunmalık mekânı üst örtüsü içten ahşap kaplamalı düz tavandır. Üzeri dışarıdan kırma çatı ile örtülü ve kiremit kaplıdır. Soyunmalık mekânı 8,40x8,45 m ölçülerindedir. Soyunmalık kısmında aydınlatma, güney ve batı duvarlarında yer alan ikişer altta ikişer üstte olmak üzere toplam sekiz adet pencere ile sağlanmaktadır. Günümüzde iki katlı olarak şekillenmiş olan soyunmalık mekânında özgün olmayan pek çok soyunma kabininin bulunması mekânın analizini güçleştirmektedir.
Yapıya ait eski çizim ve araştırmalardan, soyunmalık mekânının dört yönden bir seki ile kuşatıldığını ve ortasında orijinal bir havuz olduğunu söylemek mümkündür. Ancak günümüzde soyunmalık mekânı ortasına orijinal olmayan mermer malzemeden yapılmış kare bir havuz konulmuştur. Ayrıca yapının güney cephesinde yer alan dikdörtgen formlu pencereler içeriden kaş kemerli bir niş görünümündedir. Üst kat pencereler dışarıdan içeriye doğru genişleyen mazgal pencere formundadır. Soyunmalık mekânı, ölçü itibariyle hamamın diğer birimlerinden daha büyük ve yüksek tutulmuştur.
Soyunmalık mekânının kuzeydoğu köşesinde basık kemerli bir açıklıkla yapının ılıklık kısmına geçilmektedir. Soyunmalık mekânından sonra kubbe ile örtülü bölümün altına girilir. Dikdörtgen ılıklık mekânı 2,44x3,77 m ölçülerinde olup, Bursa formlu bir kemer ile kurnaların bulunduğu ikinci bölümden ayrılmıştır. 2,39x2,10 m ölçülerindeki kısmın üzeri bir kubbe ile örtülü iken, 1,62x2,45 m ölçülerindeki kısım düz tavan ile örtülüdür. Soğukluk mekânının kubbesi zeminden 5,55 m yüksekliğindedir. Kasnaksız olan kubbe doğrudan beden duvarları üzerine oturmaktadır. Kubbenin oturduğu Bursa kemerler duvar yüzeylerinden dışarıya doğru taşırılmıştır. Bu bölüm 2,43x2,34 m ölçülerinde kareye yakın dikdörtgen bir mekândır. Kubbe içerisinde on iki adet dairevi tepe penceresi açılmıştır. Kubbe merkezinde ikinci bir kademelenme yapılarak bu bölüm içerisine de dört adet tepe penceresi yerleştirilmiştir.
Düz tavan örtülü olan ve iki adet mermer kurnanın bulunduğu halvet bölümü, kubbeli mekâna bir eyvan şeklinde açılmaktadır. Bu bölüm sonraki onarım ve ilavelerle kendi arasında mermer bir levha ile iki bölüme ayrılmıştır. Kubbeli bölüm, zemininden 0,41 m yüksekliktedir. Bu bölümün üzeri 4,13 m yükseklikte düz tavan ile örtülü ve tavanda üç adet dairevi formlu tepe penceresi açılmıştır. Bu mekânın batı duvarında 0,67 m genişliğinde ve 0,34 m derinliğinde bir niş bulunmaktadır.
Soğukluk bölümünün doğu cephesinin ortasından açılan bir kapı ile helaların bulunduğu mekâna geçilmektedir. Bu mekân basık kemerli olup kapısı 1,89 m yükseklikte, 0,70 m genişlikte 0,80 m, derinliktedir. Bu bölüm de kendi içerisinde basık kemerli bir kapı ile iki bölüme ayrılmıştır. Birinci bölüm, 1,39x1,22 m ölçülerinde, dikdörtgen formlu olup üzeri manastır tonozu ile örtülmüştür. Bu bölümün üst örtüsüne beş adet dairevi formlu tepe penceresi açılmıştır.
Hamamın sıcaklık kısmıyla irtibat, ılıklık mekânının batı cephesinin ortasında yer alan basık kemerli bir açıklık ile sağlanmaktadır. Yapının sıcaklık kısmı 5,45x3,75 m ölçülerinde olup Bursa formlu bir kemer ile iki kısma ayrılmıştır. 3,50x3,76 m genişliğinde olan ana kısmın üzeri kubbe, 2,89x3,75 m ölçülerinde olan diğer kısmın üzeri ise düz tavan ile örtülü olup her iki üst örtü üzerinde de aydınlatma amaçlı çok sayıda ışık gözü bulunmaktadır. Kubbe eteğinde on altı, merkezde ise yedi adet olmak üzere toplam 23 adet tepe penceresi yerleştirilmiştir. İkinci bölümün üst örtüsünde altı adet tepe penceresi vardır.
Sıcaklık bölümünü örten merkezi kubbe sekizgen bir kasnak üzerine oturmaktadır. Sıcaklık mekânındaki kurna ve seki izlerinden halvet hücreleri dışında bu kısmın da yıkanma amacıyla kullanıldığı anlaşılmaktadır. Sıcaklık bölümünün kuzeyinde eni 1,25 m ve derinliği 0,42 m olan bir niş bulunmaktadır. Bu bölümde duvar içerisine açılmış kaş kemerli ve kurnalı bir bölüm yer almaktadır. Bu bölümün özel olarak tasarlanması, önemli kişiler için bir bölüm olarak yapıldığı düşünülebilir. Sıcaklık bölümünün kuzeyinde ters “T” şeklinde bir duvarın iki yanında birer kapı ile daha küçük kubbeli sıcaklık bölümüne girilmektedir. Sıcaklık kısmının kuzeyinde, eni 0,90 m, derinliği 0,60 m yüksekliği 1,90 m olan giriş kapısının bulunduğu bölümün kuzeyinde yer alan halvet hücreleri, enine dikdörtgen bir planlamaya sahip olup Bursa kemer formlu bir kemer ile iki kısma ayrılmış şekilde kurgulanmıştır.
Hücreleri birbirinden ayıran herhangi bir duvarın olmaması, klasik sıcaklık ve halvet hücresi kurgusuna aykırı bir örnek olarak göze çarpmaktadır. Fakat mevcut duvar ve kemer izlerinden, iki hücre arasındaki birleşmenin sonraki döneme ait olduğu anlaşılmaktadır. Klinghardt’ın çizdiği eski planda bu kısma iki ayrı girişle geçilmesi bu görüşü desteklemektedir. Sıcaklığa bağlı hücrelerin üzeri 3,40x3,40 m ölçülerinde ve üzerleri kubbe ile örtülü olup kubbeler sekizgen bir kasnak üzerine oturmaktadır. Bu bölümlerle irtibat, sıcaklık mekânının kuzey duvarında yer alan 0,90 m genişliğindeki giriş açıklığı sayesinde oluşturulmuştur. Toplam beş adet kurnanın olduğu hücrelerde aydınlatma, sıcaklıkta olduğu gibi kubbede yer alan ışık gözleri ile sağlanmaktadır.
Hamamın kuzeyinde üzeri beşik tonozla örtülmüş su deposu ve külhan yer alır. Yapının su deposu 1,70x6,80 m ölçülerinde olup sıcaklığın kuzeyinde bulunmaktadır. Beşik tonoz ile örtülü depo ile irtibat sıcaklığın kuzey duvarında yer alan pencere ile sağlanmaktadır. Su deposunun güneyinde, hamamın külhan kısmı ile irtibatı sağlayan ve hamamın ısıtılması için yakılacak odunların da depolandığı, iki kısımdan oluşan 8,70x 6,80 m ölçülerinde, üzeri meyilli bir çatı örtülü bir mekân bulunmaktadır.
Mülkiyeti Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne ait olan yapı Bursa KTVKK’nin 30.05.1990 tarih ve 1160 sayılı kararı ile tescil edilmiştir. 1989 yılında projeleri hazırlanıp, restore edilen yapı sağlam olup günümüzde işlevine uygun olarak kullanılmaktadır. 2009 yılından itibaren Yaşar Durna tarafından işletilmektedir.
Gebze Çoban Mustafa Paşa Hamamı
Kocaeli ili, Gebze ilçesi Hacı Halil İbrahim Cad., 1222. Sokak’ta, No: 33’te yer alan yapı, Çoban Mustafa Paşa Külliyesi’nin 200 m güneyinde, İbrahim Paşa Çeşmesi ve Gebze Kervansarayı’nın bulunduğu çarşı içerisinde inşa edilmiştir.
Hamamın kitabesi günümüze ulaşamadığından yapım tarihi ile banisi bilinmemektedir. Kapı üzerindeki kitabelik yeri boş bırakılmıştır. Büyük olasılıkla bu hamam, Çoban Mustafa Paşa Külliyesi’nin yapımından önce (1523-1534), külliyenin yapımında çalışan işçilerin yıkanması için yapılmıştır. Adsız Risale’de Gebze’de Hamam ifadesiyle söz edilen yapı külliyeye vakıf olarak yaptırılmıştır. Kitabesi olmayan yapı, vakfiyede Gebze vakıf imareti (külliye) yanında bulunan erkek ve kadınlar için birbirine bitişik hamam olarak tanımlanmaktadır. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nde bu hamamdan, “ve bir âb u hevâsı ve binâsı lâtif rûşen ve rûşenâ hammâmı vardır” diye bahsetmektedir. Hamam, Mimar Sinan’ın eserlerinin sıralandığı listede Gebze Hamamı olarak kaydedilmiştir.
Simetrik düzende çifte hamamlar grubuna giren dikdörtgen plan şemasında soyunmalık, ılıklık, sıcaklık ve halvet hücrelerinden müteşekkil yapı, kaba yonu taş malzemeden inşa edilmiş olup XVI. yüzyıla tarihlenmektedir. Semavi Eyice’nin hamamlar hakkında yaptığı tipolojiye göre “ortası kubbeli, enine sıcaklıklı ve çifte halvetli” plan grubunda inşa edilmiştir.
Çifte hamam olarak inşa edilen yapı kuzeygüney doğrultusunda dikdörtgen bir saha üzerine oturmaktadır. Halk arasında Çifte Hamam, Çarşı Hamamı, Çoban Mustafa Paşa Hamamı gibi isimlerle anılmaktadır. Çifte hamamın erkekler ve kadınlar bölümü, girişlerinden itibaren soyunmalık, ılıklık, sıcaklık, su deposu ve külhandan oluşmaktadır. Hamamın güney bölümünde erkekler, kuzey bölümünde ise kadınlar bölümü yer alır. Her iki bölümün giriş kısımları farklı yönlerde olsa da erkekler ve kadınlar bölümü iç mekân düzeni olarak aynı doğrultuda olup simetrik olarak yapılmıştır. Erkekler bölümünün girişi ile kadınlar bölümünün girişleri birbirlerinden belirgin bir biçimde ayrılmıştır. Erkekler bölümü girişi güney cephede bulunurken, kadınlar bölümünün girişi, adeta saklanmak istercesine hamamın kuzey tarafına doğru yönlendirilmiştir. Erkekler bölümünün girişi çarşı meydanına açılırken, kadınlar bölümü girişi ise arka sokağa açılmaktadır.
Hamamın soyunmalık, ılıklık, sıcaklık bölümleri kubbe ile, sıcaklığın iki yanında bulunan dikdörtgen mekânlar, hela ve halvet hücreleri, su deposu ve külhan bölümleri tonozla örtülmüştür. Kubbeler yüksekliği 0,71 m olan sekizgen bir kasnak üzerine oturmaktadır.
Hamamın güney cephesi, 31,30 m ölçülerindedir. Bu cephe tam düz olmayıp cephe yüzeyinde kademelenmeler mevcuttur. Bu kademelenme güney cephede bulunan hela-temizlenme hücreleri ile batı cephede bulunan külhan ve su deposu bölümlerinden kaynaklanmaktadır. Güney cephenin büyük bir bölümünü kapsayan soyunmalık mekânının cephe uzunluğu 11,63 m’dir. Soyunmalık bölümü cephesine yerleştirilen giriş kapısı cephenin tam ortasında olmayıp batıya kaydırılmıştır.
Giriş kapısının sağ tarafı 4,71 m ölçülerinde iken sol tarafı 3,82 m ölçülerindedir. Soyunmalık cephesinden sonraki bölüm olan hela-temizlenme bölümü dikdörtgen formda olup dışarı taşırılmıştır.
Erkekler bölümünde basık kemerli bir kapı ile soyunmalık mekânına girilir. Anıtsal yapılan erkekler bölümü giriş kapısı dıştan sivri kemerli bir kuşatma kemeri içine alınmıştır. Hamamın giriş kapısı yuvarlak kemerli olup dikdörtgen silmeli bir çerçeve içerisine alınmış ve böylece görkemli bir görünüm elde edilmiştir. Yuvarlak kemerli kapı ile taçkapı kuşatma kemeri arasında kalan dikdörtgen boşluk muhtemelen kitabe için tasarlanmış olmalıdır. Taçkapının iki yanına iki katlı pencereler yerleştirilmiştir. Alt pencerelerinin kemer ayaklarına kadar üçer sıra tuğla ve bir hatıl ile dış cepheye hareketli bir görünüm verilmiştir. Pencere kemerleri de tuğlalarla örülmüştür.
Doğu cephe, 24,00 m ölçüsündedir. Bu cephenin duvarı iki sıra kirpi saçakla sonlandırılmış ve yapının soyunmalık mekânının aydınlatılmasını sağlamak amacıyla altlı üstlü açılan pencereler cepheye hareketlilik kazandırmıştır. Bu cephe de soyunmalık mekânının güney cephesinde olduğu gibi iki katlı pencerelerle aydınlatılmıştır. Alt pencereler dikdörtgen formlu, üst kat pencereleri ise sivri kemerli ve alçı kafeslidir. Beden duvarları her üç cephede de iki sıra tuğladan yapılan kirpi saçakla sonlandırılmıştır.
Hamamın kuzey cephesi olan kadınlar bölümüne, erkekler bölümündeki kadar anıtsal olmayan bir taçkapı yerleştirilmiştir. Kadınlar bölümü taçkapısı soyunmalık mekânının dış cephesinin tam ortasında olmayıp batıya kaydırılmıştır. Giriş kapısı önüne, sonraki onarımlar sırasında ahşap bir sundurma yapılmıştır. Soyunmalık mekânına girişi sağlayan kapının iki yanına altlı üstlü ikişer pencere yerleştirilmiştir.
Hamamın batı cephesi, 13,26 m ölçülerindedir. Bu cepheden on basamaklı bir merdivenle hamamın üst örtüsüne çıkılır. Batı cephede yer alan su deposu ve külhan bölümü, cephe boyunca uzanmaktadır. Batı cepheden açılan bir kapı ile hamamın külhan bölümüne girilmektedir. Batı cepheye yakın olan kısımda üst örtüsü kısmen görülen tuğla kemerlerle yapılmış tonozlu bir su deposu bulunmaktadır. Hamama su tedarikini sağlayan su kuyusunun hamamın külhan bölümüne uzaklığı 5,00 m’dir.
Hamamın her iki bölümünün soyunma yerlerinin üzeri büyük birer kubbe ile kapatılmıştır. Buradaki kubbelerin büyüklüğü hamamın geneline hâkim bir görünümdedir. Kubbenin etrafı yüksekçe bir sekizgen kasnakla çevrilmiştir. Kasnak ve köşelerde bulunan üçgen kısımlar iki sıra kirpi saçakla sonlandırılmıştır. Soyunmalık bölümü kubbesi soyunmalık, ılıklık ve sıcaklık bölümü kubbelerine göre daha büyük ve yüksektir. Soyunmalık, ılıklık ve sıcaklık bölümü kubbeleri ise basık sayılır ve soyunmalık bölümüne göre daha alçaktır. Bu üç bölümün kubbeleri beton harçla sıvanmıştır.
Kuzey cephede bulunan bir kapı ile kadınlar bölümünün soyunmalık mekânına girilmektedir. Giriş kapısı erkekler bölümü kapısına oranla daha küçük ölçekli olarak tasarlanmıştır. Beyaz renkli kesme taş malzemeden yapılmıştır. Dikdörtgen formlu olan taçkapıdan basık kemerli bir kapı ile soyunmalık mekânına girilir.
Erkekler bölümünün soyunmalık kısmına güney cephenin ortasında bulunan anıtsal bir taçkapı ile girilmektedir. Taçkapı giriş kemeri üzerine mermer bir levha yerleştirilmiştir. Giriş kapısının basık kemerinin üzerini ve kapıyı kuşatan sağır bir sivri kemerli kuşatma kemeri çevreler. Soyunmalık bölümü 10,00x10,00 m ölçülerinde kare bir mekândır. Soyunmalık bölümü üzeri pandantiflerle geçilen bir kubbe ile örtülüdür. Kubbenin ortasında kilit taşı yerinde ortası boşaltılmış küçük ölçekli bir aydınlık feneri yer almaktadır.
Soyunmalık bölümü duvarları hamam geneline oranla oldukça yüksek tutulmuştur. Soyunmalığın ortasında bir zamanlar mevcut olan ancak günümüze mermer fıskiyesi ulaşabilmiş olan sekizgen havuz bulunmaktadır. Soyunmalık bölümünün iç kısmı kireç harcı ile sıvanmış, badana ile boyanmıştır. Soyunmalığın yan duvar yüzeyleri doğu, batı ve kuzey olmak üzere üç yönden duvara birleştirilmiş iki katlı ahşap soyunma mekânları pandantiflere kadar yükselmektedir. Soyunmalığın üç tarafı 0,60 m yüksekliğinde taş sedirlerle kuşatılmıştır. Mekân, güney cephede altta dikdörtgen formlu, üstte ise sivri kemerli ve alçı kafesli olmak üzere girişin iki yanına, doğu cephede ise aynı düzende yerleştirilmiş iki katlı pencere düzenlemeleri ve kubbeye açılan sekizgen bir aydınlık feneri ile aydınlatılmaktadır.
Ilıklık mekânına soyunmalık mekânının batı cephesinin güney köşesinde 0.56 m eninde, 1,72 m yüksekliğinde ve 0,87 m derinliğinde sivri kemerli bir kapı ile girilmektedir. Ilıklığa girilen ilk bölüm 3,28x3,28 m ölçülerinde kare bir mekân olup üzeri kubbe ile örtülüdür. Bu mekânın kubbesine yirmi bir adet tepe penceresi açılmıştır. Altıgen formlu olan tepe pencereleri kubbe içerisine kademeli olarak yerleştirilmiştir. Merkezde beş, ikinci kademede sekiz, üçüncü kademede ise sekiz adet tepe penceresi bulunmaktadır.
Ilıklık mekânının batısında sivri kemerli bir kapı ile hela ve temizlenme ünitelerine geçilir. Bu bölüm iki mekân hâlinde düzenlenmiştir. Kuzey-güney doğrultusunda uzanan dikdörtgen bir koridor, bu koridora açılan temizlenme hücreleri ve helalar bulunmaktadır. Giriş kapısının karşısına yerleştirilen temizlenme hücreleri 1,73x1,30 m ölçülerinde dikdörtgen bir mekân olup ortadan mermer bir levhayla iki bölüme ayrılmıştır. Zeminden 0,40 m yükseltilmiş olan bu mekânların içlerine mermer malzemeden yapılmış birer adet kurna yerleştirilmiştir. Zemin mermer döşemeli, duvar yüzeyleri mermer malzeme ile kaplanmıştır. Üzeri, tepe pencereleri ile aydınlatılan düz tavanla örtülmüştür. Bu mekânın kuzeyinde iki hela bulunur. Helaların üzeri temizlenme hücrelerinde olduğu gibi, dört tepe penceresi ile aydınlatılmış düz bir tavanla örtülüdür.
Ilıklık mekânının kuzeyinde bulunan sivri kemerli bir kapı ile girilen özel yıkanma mekânına geçilmektedir. 3,24x3,24 m ölçülerinde olan bu bölümün üzeri kubbe ile örtülmüştür. Kubbeye geçiş dilimli tromplarla sağlanmıştır. Kubbe diğer birimde olduğu gibi kademeli olarak yerleştirilen altıgen tepe pencereleri ile aydınlatılmıştır. En dışta sekiz, ortada sekiz ve merkezde beş olmak üzere toplam yirmi bir tepe penceresi yerleştirilmiştir. Mekâna girişi sağlayan kapının solunda duvar yüzeyine bir niş açılmıştır.
Ilıklık mekânının kuzey köşesine yerleştirilen, 0,56 m eninde, 1,72 m yüksekliğinde ve 0,87 m derinliğinde sivri kemerli bir kapı ile yapının sıcaklık bölümüne girilmektedir. İlk girilen bölüm, 6,20x3,90 m ölçülerinde dikdörtgen bir mekândır. Bu bölüm üst örtü itibariyle üç bölüme ayrılmıştır. Yan bölümler tonoz ile örtülmüşken, orta bölüm kubbe ile örtülmüştür. Tonozla örtülü olan bölümler 1,15x3,44 m ölçülerinde dikdörtgen birer mekândır.
Girişin önünde ilk girilen tonozlu mekâna 2,50x1,78 m ölçülerinde tuğla malzemeden yapılmış bir sauna yerleştirilmiştir. Saunanın doğu duvarına mermer malzemeden yapılmış ortası geometrik motiflerle kenarları ise bitki motifleriyle tezyin edilmiş bir levha yerleştirilmiştir. İki tonozlu mekân arasında kalan ve 3,38x3,90 m ölçülerinde kare bir mekân olan bu bölüm sivri kemerler üzerine oturan ve pandantiflerle geçilen aydınlık fenerli bir kubbe ile örtülüdür. Kubbeli mekânın batı duvarının ortasına yerleştirilen ve batıda bulunan kubbeyle örtülü sıcaklık bölümlerini ayıran “T” şeklindeki duvarın batı cephesine stalaktitli bir niş açılmıştır. Sıcaklık bölümünün doğu, kuzey ve batı cephelerine üç yönden duvar boyunca devam eden sedirler ve kurnalar yerleştirilmiştir. Sıcaklık mekânını ikiye ayıran duvar üzerine karşılıklı birer niş yerleştirilmiştir.
Ortası kubbeli, yanları tonoz örtülü olan bu mekânın batı cephesinin iki yanından açılan birer kapı ile çift kubbeli yıkanma hücrelerinin bulunduğu bölüme girilmektedir. Kubbeli bölümlerden her bir birim, 3,40x3,40 m ölçülerinde kare bir mekân olup ortada doğu-batı doğrultusunda atılan sivri kemer ile üst örtü itibariyle iki bölüme ayrılmıştır. Kubbeye geçiş üç dilimli tromplarla sağlanmıştır. İki kubbeli bölümü ayıran sivri kemerin altına dikdörtgen formlu bir göbek taşı konulmuştur.
İslam dininin temizliğe verdiği öneme binaen özellikle Osmanlı Devleti döneminden, su mimarisine bağlı olarak birçok hamam miras kalmıştır. Hamamlar temizlik ihtiyacını karşılamanın yanı sıra çoğunlukla bağlı bulunduğu vakıf kuruluşuna gelir getirmek amacıyla yapılmış yapılardır.
Anadolu Türk hamamları hizmet verdiği kitle açısından özel hamamlar ve genel hamamlar olmak üzere iki geçiştir. Özel hamamlar az sayıda kişinin yıkanmasına uygun, küçük ölçekli yapılardır. Bağımsız olarak bir saray, köşk, han ya da tekkenin içinde yer alabilirler.
Genel hamamlar ise daha fazla sayıda kitleye hitap eden yapılardır. Bir külliye dâhilinde veya müstakil binalar şeklinde inşa edilen bu yapılar erkek ve kadınlara yönelik ayrı mekânlara sahip çifte hamam ya da tek hamam olarak inşa edilmişlerdir.
Tek hamamlar, günün belli saatlerinde kadınlar ve erkeklere hizmet verirken, çifte hamamlar ise aynı anda hem kadınlara hem de erkeklere ait ayrı kısımları ile aynı anda kullanılabilmektedir. Çifte hamamlarda genellikle erkekler kısmı kadınlar kısmına oranla daha büyük ve gösterişlidir. Erkekler kısmının soyunmalığının girişi bir ana yola ya da meydana bakarken, kadınlar kısmı ise tali yola bakar.
Katalog bölümünde incelenen üç hamamdan Çoban Mustafa Paşa Hamamı çifte hamam, Menzilhane Hamamı ise tek hamam olarak inşa edilmiştir. Plan şeması olarak Çoban Mustafa Paşa Hamamı ve Menzilhane Hamamı S. Eyice’nin tipolojisine göre ortası kubbeli, enine sıcaklıklı çift halvetli plan tipinin farklı varyasyonlarının uygulandığı yapılardır.
Mekân Dağılımı
Anadolu Türk hamamlarının erken tarihli örneklerinde, soyunmalık mekânlarının genellikle tonoz ya da ahşap çatıyla örtülü oldukları bilinmektedir. XIV. ve XV. yüzyıldan itibaren soyunmalıklar birer kubbe ile örtülmeye başlanmış ve daha da geliştirilmeye çalışılmıştır. Ancak birkaç hamam yapısında ahşap çatı geleneği devam eder. İncelenen hamamlar içerisinde Mustafa Paşa Hamamı ve Menzilhane Hamamının soyunmalık bölümü günümüze sağlam olarak gelmiştir. Mustafa Paşa Hamamı’nın kadınlar ve erkekler bölümünün soyunmalık mekânları kare planlı üzeri kubbe ile örtülmüştür. Soyunmalık bölümü kubbesinin büyüklük ve yüksekliği sıcaklık mekânına oranla yapıya hâkim durumdadır. Menzilhane Hamamı’nın soyunmalık bölümü ise kare planlı ve üzeri içten ahşap düz tavan, dışarıdan ise kırma çatı ile örtülmüştür. Mustafa Paşa Hamamı ve Menzilhane Hamamı soyunmalık bölümü duvarlarında iki katlı pencere sistemi uygulanmıştır.
Ilıklık, soyunmalık ve sıcaklık arasında, vücudu sıcaktan soğuğa veya soğuktan sıcağa alıştırmak için belli bir süre beklenen ve dinlenmeye yarayan mekân olarak, tuvalet ve traşlığı da içermektedir. Ilıklık mekânları genellikle kare planlı, kubbeyle örtülü ya da enine dikdörtgen planlı, beşik tonozla örtülüdür. XIV. yüzyılda da bu düzen devam ederken XV. yüzyıldan itibaren ılıklıkta kubbe ve beşik tonozun yanı sıra manastır tonoz, tekne tonoz gibi çeşitli tonoz örtüler kullanılmaya başlanılmıştır. Bununla birlikte enine dikdörtgen şemanın farklı biçimlerde düzenlenmiş örnekleri de, özellikle Osmanlı Dönemi hamamlarında çok sık rastladığımız bir uygulamadır. Bazısında, mekânın tamamı tek bir tonoz ile örtülürken, bazısında ise ılıklığın bir ya da birkaç kemer ile bölünerek, her bölüm kubbe ya da tonoz ile örtülmüştür. Bu örneklerde, ılıklık mekânının ortası kubbe ile örtülüp yanlardan tonoz ile mekânın genişletildiği örnekler ve birbirine eş üç kubbe ile örtülü planlara çok sık rastlanmaktadır. Katalog bölümünde incelenen Menzilhane Hamamı ılıklık mekânı dikdörtgen planlı olup bir kemerle iki birime ayrılmış ve kubbe ile örtülmüşken Mustafa Paşa Hamamı kare planlı ılıklık mekânları kubbe ile örtülmüştür. Menzilhane Hamamı ve Mustafa Paşa Hamamı’nın ılıklık mekânlarına hela ve traşlık bölümleri açılmaktadır.
Türk hamamlarının en önemli ve plan çeşitliliği bakımından en zengin bölümü sıcaklıktır. Hamamların inşa edildiği arazinin biçimi ve topografyasına bağlı olarak değişik şekillerde yerleştirilebilmektedir. Bu nedenle hamamlarda, sıcaklık mekânının şeması ve halvet hücrelerinin konumuna göre bir sınıflandırma yapmak daha uygun görülmektedir. Semavi Eyice de Osmanlı devri hamamlarını sıcaklık mekânının şemasını ve halvet hücrelerinin konumlarını dikkate alarak, çeşitli gruplara ayırmıştır. Sıcaklık, Türk hamamlarında en önemli yıkanma bölümü olup zeminde bir göbek taşını bulunduran kubbeli bölüm, bu bölüm etrafında aksiyal olarak düzenlenmiş eyvanlar ile köşe halvetlerinden oluşmaktadır. Bu şema çoğu Anadolu hamamlarının sıcaklıklarında karşılaşılan bir planlamadır. Menzilhane Hamamı ve Çoban Mustafa Paşa Hamamı’nda ılıklık bölümünden sıcaklığa girildikten sonra dikdörtgen planlı olarak düzenlenen mekânın sağ ve sol tarafı tonoz, orta bölüm ise kubbe ile örtülüdür. Ortadaki sıcaklık mekânına açılan çift halvetler ise birer kubbe ile örtülmüştür.
Anadolu’da hamamlarda ihtiyaç duyulan suyun, dere, çay, nehir gibi akarsulardan veya kuyu ve sarnıçlardan temin edildiği, bu suyun dolaplarla hamamın su deposuna alındığı belgelerden anlaşılmaktadır. Yeri, genellikle sıcaklığın arkasında ve sıcaklık boyunca enine dikdörtgen planda uzanan su depoları, beşik tonoz ya da sivri tonoz örtülü bölümlerdir. Bazı hamamlarda tonozun üstünde içeriyi aydınlatmak için ışık gözleri vardır. Bazı hamamlarda ise soğuk ve sıcak su depoları ayrı olarak yer almaktadır. Su deposu ile sıcaklık mekânının ayrıldığı duvarda genellikle bir pencere vardır. Bu açıklık, su seviyesini kontrol etmek ve gerektiğinde su deposunun tamiratı için deponun içine girmeye yöneliktir. Her iki hamamın su deposu bölümü günümüze ulaşmıştır.
Külhan, hamamlarda su deposunun gerisinde bulunan ve uzunluğu su deposuna eşit olan enine dikdörtgen planlı, üzeri tonoz ya da düz dam örtülü odunluk ya da tesisat bölümüdür.
Süsleme açısından oldukça sade olan hamamlar içerisinde Menzilhane Hamamı giriş kapısı üzerinde mermer üzerine işlenmiş, birbirinin devamı olan rumi motiflerinden oluşan bir bordürle kuşatılmıştır. Çoban Mustafa Paşa Hamamı’nda ise süsleme daha çok iç mekânda mermer kurnalarda, sauna bölümünde görülür. Mermer kurnaların köşeleri üç sıra mukarnaslı ve üst köşeleri kum saati ile süslenmiştir. Sauna bölümü, köşesine yerleştirilen mermer bir levhanın ortasına ajur tekniğinde yapılmış geometrik bir kompozisyonun etrafında bitki süslemeli bir bordür ile kuşatılmıştır.
KAYNAKÇA
Ahmet Yavuzyılmaz, Gebze ve Çevresindeki Türk-İslam Devri Yapıları, Atatürk Üni. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, 2012, s. 179-191.
Ahmet YAVUZYILMAZ