Gebze’de 1870 yılında açılan ilk Rüşdiye Mektebini ilk yıllarda muallim-i sâni idare etti. Mektepte 3 Temmuz 1871 tarihine kadar muallim-i sânî Mehmet Tayyip Efendi idi. İstifası sebebiyle yerine 27 Temmuz 1873 tarihi itibarıyla Osman Efendi atandı. Muallim tayinindeki gecikme muallim-i sâni bulunamamasından kaynaklandı. Osman Efendi görevine devam etmediği için azledildi. İzinsiz memleketine gitmesinden dolayı mektep sekiz ay kapalı kaldı. 13 Ağustos 1877 tarihinde yerine 93 Harbi sebebiyle İstanbul’a gelen Serviri Rüşdiye Mektebi muallim-i evveli Ahmet Tevfik Efendi atandı. 1883 yılında muallim-i sâniliğe Hasodabaşı Rüşdiye Mektebi muallim-i sânisi Hacı Halil Sabri Efendi 304 kuruş maaşla tayin edildi. Halil Efendi 13 Aralık 1883 tarihinde görevine başladı. 1900 yılına kadar görevde kaldı. 1891 yılında maaşı 374 kuruşa çıkarıldı. Göreve başladıktan sonra mektepteki talebe sayısını arttırmaya muvaffak oldu. 374 kuruş olan maaşının arttırılmasına yönelik 13 Eylül 1894 tarihinde dile getirdiği talebini Maarif Nezareti uygun bulmadı. Mektepteki muallim-i sânilik kadrosu 13 Mart 1897 tarihinden itibaren kaldırıldı. Ancak Halil Efendi on beş ay bu şekilde görev yapmaya ve maaşını almaya devam etti. Muallim-i evvel Mehmet Emin Efendi’nin rahatsızlığı sebebiyle geçici olarak işten el çektirilmesi üzerine mektepteki tedrisatın aksamasından dolayı Maarif Nezareti’nin 1 Aralık 1898 tarihli emriyle tekrar muallim-i sâni tayin edildi. Fıtık rahatsızlığını gerekçe göstererek 1900 yılında maluliyetinden bahisle emekliliğini istedi. Ancak hizmet süresinin emekliliği için yeterli olmadığı anlaşıldı. Rahatsızlığını tabip raporu ile ispatlaması halinde malulen emekli olabileceği kendisine bildirildi. Gebze belediye tabibinden rahatsızlığının görevini yapamayacak derecede ileri düzeyde olduğuna dair rapor aldı. Ancak raporu, Maarif Meclisi malulen emekliliği için yeterli görmedi. Bu sebeple Halil Sabri Efendi görevine devam ederek emekliliği için gerekli olan nizami süreyi doldurdu. Tekrar takdim ettiği arzuhal üzerine Mülkiye Mütekaidin ve Mazulin Sandıkları Nezareti Umumi Heyeti 9 Ekim 1900 tarihinde 242 kuruş maaşla emekliliğine karar verdi. Halil Sabri Efendi 13 Aralık 1883-4 Şubat 1891 tarihleri arasında 304, 5 Şubat 1891-25 Kasım 1899 tarihleri arasında 374 kuruş maaşla görev yaptı. Memuriyet maaşı 13 Aralık 1900 tarihi itibarıyla kesildi. Yerine 25 Mart 1901 tarihinde Dârülmuallimin-i İbtidâiye’den mezun İsmail Hakkı Efendi 200 kuruş maaşla tayin edildi. İsmail Hakkı Efendi 1902 yılında darp ettiği iki talebenin tabip raporu alarak adlî mercilere şikâyette bulunması sebebiyle Mekâtib-i Rüşdiye müfettişi Hulusi Efendi tarafından tahkikata tabi tutuldu. Eylül 1902 tarihinde meşru mazeret göstererek görevinden istifa etti. Maarif meclisi 29 Eylül 1902 tarihinde istifa talebini uygun bularak yerine Trablusgarb Rüşdiye Mektebi muallim-i sâniliğinden müstafi Abdülvahit Efendi’nin tayinini kararlaştırdı. Abdülvahit Efendi görevine 1909 yılında hâlâ devam etmekteydi. Sonraki yıllarda mektebe Seyfeddin Efendi muallim-i sâni atandı. Seyfeddin Efendi 1 Eylül 1914 tarihi itibarıyla ihtiyat zabiti olmak üzere Harbiye Mektebi’ndeydi.

Mektep binası 1893 yılında ahalinin yardımlarıyla yeniden inşa edildi. Talebe sayısı 60’a kadar yükseldi. Kaza idare meclisi 26 Temmuz 1894 tarihinde muallim-i sâni Halil Sabri Efendi’nin yanına bir muallim-i evvel tayinini kararlaştırdı. Mekâtib-i Rüşdiye İdaresi talebi uygun bulmakla birlikte Muhasebe-i Maarif-i Umumiye 3 Eylül 1894 tarihinde 480 kuruşluk muallim-i evvel maaşı tahsisi için bütçenin müsait olmadığını beyan etti. Maarif Meclisi muallim-i sâni ile tedrisata devam edilmesine karar verdi. Kaza İdare Meclisi 19 Ocak 1895 tarihinde tekrar bir muallim-i evvel tayin edilmesini kararlaştırdı. Bu talep uygun bulundu. 500 kuruş muallim-i evvel maaşı tahsisi için irade-i seniye çıktı. 16 Eylül 1895 tarihinde Mehmet Emin Efendi Maarif Nezareti’ne arzuhal vererek muallim-i evvelliğe tayinini istedi. 500 kuruş maaşla muallim-i evvel tayin edildi. 1888 yılında Darülmuallimîn-i Rüşdiye’den âlâ dereceyle mezun olan Mehmet Emin Efendi 26 Ekim 1895 tarihinde görevine başladı. Mektebe atanan ilk muallim-i evvel olan Mehmet Emin Efendi’ye 1898 yılında akıl sağlığını kaybetmesi sebebiyle işten geçici olarak el çektirildi. Tedavisi için Dârüşşifâ’ya gönderildi. Bu esnada rahatsızlığını gerekçe göstererek emekliliğini istedi. Ancak emeklilik işlemleri evraktaki eksiklikler sebebiyle gecikti. Bu arada tedavisi tamamlanarak kefaletle taburcu edildi. 22 Ağustos 1899 tarihinde sağlığına kavuştuğunu belirterek Maarif Nezareti’nden görevine iadesini istedi. Ancak Zaptiye Nezareti Etibba Dairesi tabipleri mania hastalığının nüksetme ihtimali olduğu gerekçesiyle talebini uygun bulmadı. Emeklilik işlemleri hızlandırılarak 200 kuruş maaşla tekaüde ayrıldı. 13 Mart 1901 tarihi itibarıyla maaşı kesildi. Bu süre zarfında mektepte tedrisat aksadı. Mektep 7 Ağustos 1898-12 Aralık 1898 tarihleri arasında kapalı kaldı. Öğrenciler başıboş bir hâlde eğitim-öğretimden mahrum kaldı. Gebze Kaymakamlığı 11 Ekim 1898 ve 23 Ekim 1898 tarihlerinde durumu Maarif Nezareti’ne bildirdi. Maarif Meclisi Mehmet Emin Efendi’nin emeklilik işlemleri tamamlanıp yerine başka bir muallim-i evvel atanıncaya kadar muallim-i evvelliğe muallim-i sâninin vekâlet etmesine karar verdi. Bu kararı Maarif Nezareti’nin 1 Aralık 1898 tarihinde Gebze Kaymakamlığı’na bildirmesi üzerine muallim-i evvelliğe bir süre Muallim-i sâni Halil Sabri Efendi vekâlet etti. Halil Sabri Efendi’den sonra muallim-i evvelliğe vekâleten Ahmet Fehmi Efendi atandı. Ahmet Fehmi Efendi’nin 27 Ağustos 1900 tarihli Maarif Meclisi kararıyla yeni açılan Serfiçe İdadi Mektebi coğrafya, Arapça ve Ahlak dersleri muallimliklerine tayin edilmesi üzerine yerine Palanka Rüşdiye Mektebi muallim-i evvelliğinden müstafi Cevat Efendi atandı. Daha sonra mektep muallim-i evvelliği vekâletine Hüseyin Hulusi Efendi tayin edildi. Hüseyin Hulusi Efendi 23 Eylül 1901 tarihinde istifa ederek Büyükdere’deki Gazi Hasan Paşa Camii İmamlığı’na atandığı için 27 Eylül 1901 Binası yeniden inşa edilen Gebze Erkek Rüşdiye Mektebi muallim-i evvelliğine atanan Mehmet Emin Efendi’nin 26 Ekim 1895 tarihinde görevine başladığına dair Şehremâneti’nden Maârif Nezâreti’ne 5 Ocak 1896 tarihinde yazılan tahrirat (COA. MF. MKT. 289/21 Ekim 1895/2 Ca 1313, lef 5) tarihinde görevinden ayrıldı. Yerine tedavisi tamamlanarak sağlığına kavuşan Hafız Mehmet Emin Efendi 400 kuruş maaşla yeniden muallim-i evvel atandı. 19 Ekim 1901 tarihinde görevine başladı. Mehmet Emin Efendi ulum-ı aliyye-i diniyye tahsil etmek istediğini beyan ederek İstanbul’a tayinini istedi. 1907 yılı sonunda Beşiktaş Rüşdiye Mektebi muallim-i sâniliğine atandı. Yerine 23 Aralık 1907 tarihli Maarif Meclisi kararıyla Mehmet Nazif Efendi 400 kuruş maaşla tayin edildi. Mehmet Nazif Efendi 16 Ocak 1909 tarihinde İstanbul’daki rüşdiye mekteplerinden birine tayinini talep etti. Ancak talebi uygun bulunmadığı için görevine devam etti. Daha sonra muallim-i evvelliğe Mustafa Hazım Efendi atandı. Mustafa Hazım Efendi 30 Ağustos 1914 tarihinde bedel-i nakdi ödedi. Bu sebeple silahaltına alınmayarak görevine devam etti. Talebelere rika ve sülüs yazılarını öğretmek üzere mektebe yazı hocası da tayin edildi. Bu muallim, yazı hocası, hutut muallimi, hüsn-i hat muallimi, rika muallimi, sülüs hocası gibi farklı isimlerle anıldı. 1884 yılında talebe sayısındaki artışın da etkisiyle kaza tahrirat kâtibi İlyas Efendi 120 kuruş maaşla yazı hocası tayin edildi. Yaklaşık dört yıl görev yapan İlyas Efendi başka bir yere tayin edilmesi sebebiyle istifa etti. Yerine 1888 yılı sonunda Süleyman Sami Efendi atandı. 1890 yılına gelindiğinde Süleyman Sami Efendi’nin sülüs hattında mahir olmadığı anlaşıldı. Kısa süre sonra rika muallimliğine 60 kuruş maaşla Ahmet Hamdi Efendi, sülüs muallimliğine 60 kuruş maaşla Asım Efendi tayin edildi. 13 Şubat 1895 tarihi itibarıyla Asım Efendi’nin memleketine gitmesi sebebiyle sülüs muallimliği de Ahmet Hamdi Efendi’ye verildi. Ahmet Hamdi Efendi uzun yıllar görevde kaldı. 1909 yılında görevinin başında olmakla birlikte sağlık sorunları yaşamaya başladı. Hüsn-i hat muallimi 1 Eylül 1914 tarihinde Sabit Efendi idi.

 

Mektepte bir de bevvap görevliydi. Muallim-i evvelin verdiği işleri yapmak, mektebin temizliği ile düzen ve tertibini sağlamakla görevli olan bevvap 1870 yılından itibaren istihdam edildi. 1889 yılı başında bevvaplığı vekâleten Mustafa Ağa yapmaktaydı. İhtiyarlığı sebebiyle yerine vekâleten Kadri Ağa atandı. Kadri Ağa kısa süre sonra azledildi. Yerine 2 Kasım 1889 tarihinden itibaren 64 kuruş maaşla Hafız Mehmet Hilmi Efendi atandı. Hafız Hilmi Efendi vefat ettiği 14 Nisan 1905 tarihine kadar görev yaptı. Yerine 30 Mayıs 1905 tarihi itibarıyla Sultan Orhan Câmi-i Şerîfi Müezzini Hasan Efendi atandı. Ekim 1908 tarihi itibarıyla Hasan Efendi 60 kuruş maaşla görevinin başındaydı. 1 Eylül 1914 tarihi itibarıyla Hafız Hüseyin Efendi bevvap olarak görev yapmaktaydı.

Mektepte talebe sayısı beklenen düzeye genelde ulaşamadı. Mektepte 1875’te 15, 1876’da 10, Haziran 1884’te 23, 1900’de 15, Temmuz 1903’te 28, Temmuz 1907’de 22, Temmuz 1909’da 17, Temmuz 1910’da 9, Haziran 1912’de 12, Haziran 1913’te 25, Haziran 1914’te 22 talebe vardı. Talebe azlığının temel sebeplerinden birisi, Gebze’de büyük bir ibtidâî mektebinin bulunmamasıydı. İstanbul Maarif Müdürü 3 Mart 1910 tarihinde Maarif Nezareti’ne bu durumu ayrıntılı olarak bildirdi. Bir diğer sebep mektebin çeşitli sebeplerle belirli süreler kapalı kalmasıydı. Mektep, Osman Efendi’nin izinsiz memleketine gitmesi sebebiyle sekiz ay, Halil Sabri Efendi’nin tayininden önce belirli bir süre ve 1898 yılında Mehmet Emin Efendi’nin rahatsızlığı sebebiyle dört ay kapalı kaldı.

Mektebin matbu evrakını, talebelerin kitap ve ders araç-gereçlerini Maarif Nezareti karşıladı. Maarif Nezareti mühür, şehadetname, hülasa cetveli, imtihan-ı umumi cetveli gibi matbu evrakı, kitap, risale, harita ve yerküre gibi ders araç-gereçlerini çeşitli tarihlerde mektebe gönderdi.

Mektep binası 1893 yılında ahalinin yardımlarıyla yeniden inşa edildi. Mektebe Mekteb-i Osmaniye ve Hamidiye ismi verildi. Resmi açılışı 31 Ağustos 1893 tarihinde yapıldı. Mektep binası 1901, 1909 ve 1911 yıllarında tamir edildi. Tamir masrafları Maarif Nezareti tarafından karşılandı. Mektebin çeşitli masrafları için yıllık 400 kuruş tahsisatı vardı.

Giriş (duhul), hususi ve umumi olmak üzere üç farklı imtihanın yapıldığı mektepte 1884 yılında Arabi, talim-i Farisi, medhal-i kava’id, hesap, hatt-ı rika, inşa, kısas-ı enbiya, risale-i ahlak, ilm-i hal, dürr-i yekta ve Kurân-ı Kerîm dersleri okutuldu. 1909 yılında okutulan dersler birinci sınıfta tecvidli Kurân-ı Kerîm, ulûm-ı diniye, Arabi, ahlak, hesab, kavaidli imla, coğrafya, kıraat-ı fünun, hüsn-i hatt, resim, ikinci sınıfta tecvidli Kurân-ı Kerîm, ulum-ı diniye, Arabi, ahlak, hesab, ma’lumat-ı ziraiye, coğrafya, kavaidli imla, Farisi, hüsn-i hatt, resim, İslam Tarihi, üçüncü sınıfta tecvidli Kurân-ı Kerîm, ulum-ı diniye, Araba, ahlak, hesab, ma’lumat-ı zirâiye, coğrafya, sarf ve nahv, Farisi, hüsn-i hatt, resim, hendese, tarih, talim-i veledan, hıfzıssıhha, kitabet ve imla idi.

KAYNAKÇA

Bâb-ı Âlî Evrak Odası Nezâret Gelen-Giden Defterleri: BEO. NGG. d…395, 10 Mart 1883/1 Ca 1300; Dâhiliye Nezâreti, Mektûbî Kalemi Belgeleri: DH. MKT. 2758/59, 6 Mart 1909/13 S 1327; Maârif Nezâreti, Tedrîsât-ı İbtidâiye Kalemi Belgeleri: MF. İBT. 104/96, 30 Eylül 1901/16 C 1319; MF. İBT. 106/76, 19 Kasım1901/7 Ş 1319; MF. İBT. 110/70, 28 Ocak 1902/18 L 1319; MF. İBT. 120/47, 7 Haziran 1902/29 S 1320; MF. İBT. 125/28, 20 Eylül 1902/16 C 1320; MF. İBT. 136/27, 26 Temmuz 1903/1 Ca 1321; MF. İBT. 17/30, 25 Mart 1884/27 Ca 1301; MF. İBT. 18/7,4 Aralık 1884/15 S 1302; MF. İBT. 193/93, 24 Temmuz 1907/13 C1325; MF. İBT. 199/47, 5 Aralık 1907/29 L 1325; MF. İBT. 199/50,5 Aralık 1907/29 L 1325; MF. İBT. 199/62, 7 Aralık 1907/2 Za1325; MF. İBT. 199/87, 9 Aralık 1907/4 Za 1325; MF. İBT. 200/43,16 Aralık 1907/11 Za 1325; MF. İBT. 213/26, 8 Ağustos 1908/10 B 1326; MF. İBT. 215/75, 13 Ekim 1908/17 N 1326; MF. İBT. 217/33, 13 Kasım 1908/18 L 1326; MF. İBT. 22/13, 17 Temmuz1888/8 Za 1305; MF. İBT. 226/56, 13 Mart 1909/20 S 1327; MF. İBT. 229/28, 22 Mart 1909/29 S 1327; MF. İBT. 24/35, 13 Kasım 1889/19 Ra 1307; MF. İBT. 26/34, 30 Eylül 1890/15 S 1308; MF. İBT. 26/54, 18 Kasım 1890/5 R 1308; MF. İBT. 264/71, 5 Mart 1910/22 S 1328; MF. İBT. 280/34, 18 Temmuz 1910/10 B 1328; MF. İBT. 303/59, 20 Şubat 1911/20 S 1329; MF. İBT. 305/8, 1 Mart 1911/29 S 1329; MF. İBT. 32/111, 1 Ağustos 1893/18 M 1311; MF. İBT. 351/82, 14 Aralık 1911/22 Z 1329; MF. İBT. 379/72, 24 Haziran 1912/9 B 1330; MF. İBT. 390/51, 7 Eylül 1912/25 N 1330; MF. İBT. 391/32, 18 Eylül 1912/6 L 1330; MF. İBT. 407/93, 22 Aralık 1912/12 M 1331; MF. İBT. 41/49, 7 Ocak 1895/10 B 1312; MF. İBT. 435/81, 21 Haziran 1913/16 B 1331; MF. İBT. 504/52, 21 Haziran 1914/27 B 1332; MF. İBT. 513/78, 1 Eylül 1914/10 L 1332; MF. İBT. 6/130, 25 Ağustos 1875/23 B 1292; MF. İBT.6/83, 29 Nisan 1875/23 Ra 1292; Maârif Nezâreti, Mektûbî Kalemi Belgeleri: MF. MKT. 101/19, 9 Eylül 1888/3 M 1306; MF. MKT. 100/110, 1 Eylül 1888/24 Z 1305; MF. MKT. 1035/4, 11 Ocak 1908/7 Z 1908; MF. MKT. 104/102, 29 Aralık 1888/25 R 1306; MF. MKT. 104/53, 13 Aralık 1888/9 R 1306; MF. MKT. 106/15, 5 Şubat 1889/4 C 1306, MF. MKT. 1064/59, 8 Temmuz 1908/8 C 1326; MF. MKT. 107/19, 9 Mart 1889/7 B 1306; MF. MKT. 108/98, 4 Mayıs 1889/4 N 1306; MF. MKT. 1081/35, 11 Kasım1908/16 L 1326; MF. MKT. 1082/43, 18 Kasım 1908/23 L 1326; MF. MKT. 12/12, 4 Temmuz 1873/8 Ca 1290; MF. MKT. 120/79, 10 Eylül 1890/25 M 1308; MF. MKT. 125/46, 21 Ocak 1891/10 C1308; MF. MKT. 231/33, 9 Ekim 1894/8 R 1312; MF. MKT. 236/4,1 Kasım 1894/2 Ca 1312; MF. MKT. 253/53, 3 Nisan 1895/7 L1312; MF. MKT. 280/12, 29 Ağustos 1895/8 Ra 1313; MF. MKT.289/21, 21 Ekim 1895/2 Ca 1313; MF. MKT. 290/40, 2 Kasım1895/14 Ca 1313; MF. MKT. 300/47, 7 Ocak 1896/21 B 1313; MF. MKT. 306/30, 24 Şubat 1896/10 N 1313; MF. MKT. 31/38,7 Eylül 1875/6 Ş 1292; MF. MKT. 401/19, 23 Haziran 1898/3 S1316; MF. MKT. 418/52, 15 Ekim 1898/29 Ca 1316; MF. MKT.420/14, 27 Ekim 1898/11 C 1316; MF. MKT. 425/15, 26 Kasım1898/12 B 1316; MF. MKT. 425/41, 1 Aralık 1898/17 B 1316; MF. MKT. 454/1, 27 Haziran 1899/17 S 1317; MF. MKT. 459/12, 6Ağustos 1899/28 Ra 1317; MF. MKT. 462/11, 25 Ağustos 1899/17 R 1317; MF. MKT. 473/39, 24 Ekim 1899/18 C 1317; MF. MKT. 48/149, 17 Mayıs 1877/4 Ca 1294; MF. MKT. 494/28, 18 Mart1900/16 Za 1317; MF. MKT. 504/15, 15 Mayıs 1900/15 M 1318; MF. MKT. 506/59, 8 Haziran 1900/9 S 1318; MF. MKT. 509/21, 18 Haziran 1900/19 S 1318; MF. MKT. 51/118, 8 Eylül 1877/29 Ş 1294; MF. MKT. 514/21, 15 Temmuz 1900/17 Ra 1318; MF. MKT. 522/58, 30 Ağustos 1900/4 Ca 1318; MF. MKT. 530/62, 18 Ekim 1900/23 C 1318; MF. MKT. 532/15, 29 Ekim 1900/5 B 1318; MF. MKT. 541/37, 20 Aralık 1900/27 Ş 1318; MF. MKT. 55/123, 29 Nisan 1878/26 R 1295; MF. MKT. 55/23, 10 Nisan 1878/7 R1295; MF. MKT. 562/4, 6 Haziran 1901/18 S 1319; MF. MKT.573/4, 13 Ağustos 1901/27 R 1319; MF. MKT. 587/25, 25 Ekim1901/12 B 1319; MF. MKT. 589/47, 6 Kasım 1901/24 B 1319; MF. MKT. 592/55, 3 Aralık 1901/21 Ş 1319; MF. MKT. 612/23, 6 Mart 1902/26 Za 1319; MF. MKT. 630/19, 30 Mayıs 1902/21 S 1320; MF. MKT. 646/45, 27 Temmuz 1902/20 R 1320; MF. MKT. 677/15, 5 Ocak 1903/5 L 1320; MF. MKT. 69/40, 14 Eylül 1881/19 L 1298; MF. MKT. 71/79, 18 Ekim 1881/24 Za 1298; MF. MKT. 76/67, 3 Temmuz 1882/16 Ş 1299; MF. MKT. 817/2, 6 Aralık 1904/28 N 1322; MF. MKT. 82/42, 7 Aralık 1883/6 S 1301; MF. MKT. 83/94, 9 Haziran 1884/14 Ş 1301; MF. MKT. 840/16, 20 Mart1905/13 M 1323; MF. MKT. 85/5, 27 Ekim 1884/7 M 1302; MF. MKT. 876/71, 22 Ağustos 1905/20 C 1323; MF. MKT. 876/72, 22 Ağustos 1905/20 C 1323; MF. MKT. 879/30, 4 Eylül 1905/4 B 1323; MF. MKT. 88/45, 4 Kasım 1885/26 M 1303; MF. MKT. 897/42, 8 Aralık 1905/10 L 1323; MF. MKT.195/91, 12 Şubat 1894/6 Ş1311; Bâb-ı Âlî Bünyesindeki Diğer Dairelere Ait Belgeler, Şûrâ-yı Devlet Belgeleri: ŞD. 984/58, Tekâ’üd 6/192, 10 Kasım 1900/17 B 1318; Yıldız, Mütenevvi Marûzât Evrâkı: Y. MTV. 82/11, 31 Ağustos 1893/18 S 1311; Sâlnâmeler: 1876-1877/H.1293 Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Matbaa-ı Âmire, Dersaadet; 18981899/H.1316 Sâlnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, Matbaa-ı Âmire, Dârülhilâfetüla1iyye, 1316; 1899-1900/H.1317 Sâlnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, Matbaa-ı Âmire, Dârülhilâfetüla1iyye, 1317; 1900-1901/H.1318 Sâlnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, Matbaa-ı Âmire, Dârülhilâfetüla1iyye, 1318; 1901-1902/H.1319 Sâlnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, Matbaa-ı Âmire, Dârülhilâfetüla1iyye, 1319; 1903-1904/H.1321 Sâlnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, Asr Matbaası, Dârülhilâfetüla1iyye, 1321; Biray Çakmak, Feyzullah Yerlikaya, “Gebze Erkek Rüşdiye Mektebi”, I. Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Sempozyumu Bildirileri, 2-4 Mayıs 2014, Cilt II, Haluk Selvi ve M. Bilal Çelik (Eds), Kocaeli 2015, 1193-1209; Mahmud Cevad İbn-i Eş-Şeyh Nâfi, Maârif-i Umûmiyye Nezâreti Târîhçe-i Teşkîlât ve İcrââtı, Matbaa-ı Âmire, Dersaadet 1338.

Biray ÇAKMAK, Feyzullah YERLİKAYA