İzmit’in İlk Lisesi

Kocaeli’de İzmit Caddesi ile Alemdar Caddesi’nin kesiştiği köşedeki eski şeriye mahkeme binasının olduğu arsada, mahkeme binası yıkılarak 1884 yılında temelleri atılan İzmit idadisi, II. Abdülhamid döneminde İstanbul dışında, taşrada açılan önemli idadilerden biridir. Günümüzdeki İzmit Lisesi ile öğrenci alımı 2018-2019 yılında sona eren Gazi Lisesi, İzmit İdadisinin tarihi mirasını paylaşmışlardır. İdadiler, Osmanlı’da rüştiye mezunlarını yüksek okullara hazırlamak için açılan, günümüzde liseye denk gelen orta öğretim kurumlarıdır. Maarif nizamnamesine göre nüfusu 1000 haneyi geçen yerleşim yerlerinde idadi kurulacağı belirtilmiştir. İnşaat ve personel dahil bütün masrafları vilayet maarif idaresi sandığından karşılanacak olan idadi mekteplerinde İstanbul’da bulunan Darülmuallimin-i Aliye mezunlarından tayin edilecek görevli 6 muallim olacak, 3 yıl öğrenim verilecektir. Rüştiye mekteplerinden mezun Müslüman ve gayrimüslim çocukların alınacağı idadilerde öğrenimi tamamlayanlar yapılacak imtihanda başarılı olmaları halinde mezun olacaktır. İdadiler, maddi yetersizlik ve öğretmen eksikliği gibi nedenlerle hemen açılamamıştır. İlk olarak 1874 yılında İstanbul’da Darülmuallimin-i Aliye içinde açılmış, zamanla sayıları artmış, taşrada da faaliyet göstermeye başlamışlardır.

Resmi açılışı 1887’de yapılan İzmit İdadisi, Mekteb-i İdadi olarak 1888 Eylül’ünde bir sınıflı altı kişilik eğitim kadrosu ile derslere başlamıştır. 1316, 1317, 1318, 1319 ve 1321 tarihli maaarif salnamelerinde İzmit idadisindeki öğrenci sayıları, görevli memur ve öğretmenler ile okutulan derslere yer verilmiştir. Örneğin 1898-1899 öğretim yılında okutulan dersler kavaid, hendese (geometri), hesap, cebir, Arapça, Farsça, Fransızca, Türkçe, tarih, resim, dini ilimler, usul defteri ve fendir. 111 Müslüman 4 gayrimüslim olmak üzere 115 öğrenci bu okulda öğrenim görmüştür. Güzel yazı, resmi yazışmalar, coğrafya ve tarih dersleri de bir yıl sonra müfredata eklenmiştir. İlk mezunlarını 1892 yılında vermiştir.

19. yüzyıl sonunda İzmit müstakil bir sancak haline gelince İzmit’teki maarif hizmetlerinin yürütülmesinden de İzmit Mekteb-i İdadisi Müdürlüğü sorumlu olmuştur. Buna göre İzmit Mekteb-i İdadisi Müdürlüğü’nce sancak dahilindeki mekteplerde teftişler yapılmış, mekteplerin ihtiyaçları doğrultusunda İstanbul’dan getirilmesi gereken diploma, harita, sınıf defteri gibi belgelerin resmi yazışmaları yürütülmüştür. 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nin vilayet merkezlerinde sultanilerin açılması kararına göre İzmit idadisi 1910-1911 yılında sultaniye dönüştürülmüştür. İdadi binası I. Dünya Savaşı sırasında hastane olarak kullanılmış, Yunan işgali günlerinde büyük hasar almıştır. İzmit’in geri alınmasının ardından 1922-1923 eğitim döneminde ortaokul düzeyinde “Akçakoca Numune Mektebi” adıyla açılmıştır. Öğrenci sayısının az olması nedeniyle ortaokul öğrencileri başka bir okula alınmış, bina da ilkokul olarak tahsis edilmiştir. Cumhuriyet devri başında “Leyli (yatılı) İzmit Sultaniyesi” adı ile eğitim vermiş okul, daha sonra sırasıyla “Nehari (gündüzlü) Sultani”, “lise”, “orta mektep” isimlerini almıştır. 1926 yılına kadar yalnızca erkek öğrencilerin eğitim gördüğü okulda, 1927-1928 yılında karma öğretim başlamıştır. İlk olarak 17 kız öğrenci okula kaydolmuştur.

1931 yılında maarif vekaletinin ayırdığı bütçeyle tamirattan geçirilen okul, 19 Haziran 1943 tarihindeki Adapazarı Hendek depreminden etkilenmiş, çatı kısmı zarara uğrayan okul yeniden tamir edilmiştir. Bu dönemde İzmit’te ortaokullar ve ilkokulların ihtiyacı karşılayacak sayıda olmasına rağmen lisenin olmayışı, imkânı olan öğrencilerin eğitimlerini tamamlamak için İstanbul’a gitmeleri, imkânı olamayanların eğitimlerini yarıda bırakmalarına sebebiyet vermiştir. Böylece İzmit’te lise açılması gündemdeki önemli sorunlardan biri hâline gelmiş ve basın da bu konuya geniş yer ayırmış, bu eksikliği sık sık duyurmuştur. Dönemin milli eğitim bakanı Hasan Ali Yücel 17 Ağustos 1945 günü İzmit’e gelerek lisenin açılışını müjdelemiş, 26 Eylül 1945 tarihinde Gazi Ortaokulu’nda açılışı yapılan lisenin önemi vali Ziya Tekeli tarafından vurgulanmıştır. Başlangıçta Gazi Ortaokulu’nda eğitim veren İzmit Lisesi’nin yeni binasının inşaatına 1947 yılında başlanmış, 11 Nisan 1949 tarihinde törenle açılmıştır. Biten lise binası Gazi Ortaokulu’nun karşısında yer almaktadır. Ortaokul da yeni kurulan lisenin bünyesine alınmış, lise ile ortaokul müdürlükleri birleştirilmiştir. İlk mezunları 1948 yılında ikinci mezunları da 1949 yılında Gazi Lisesi’nde eğitimlerini tamamlamışlardır. Bu tarihlerde birleşik olan ortaokul ve lise müdürlükleri 1965-1966 eğitim öğretim yılında tamamen ayrılmıştır. İdadi binası merkez ortaokul olarak eğitim vermeye devam etmiştir. 1993-1994 eğitim öğretim yılında söz konusu ortaokul Gazi Lisesi olmuştur. Lise binası 17 Ağustos 1999 depreminden dolayı ağır hasarlı olduğundan kullanılamaz duruma gelmiştir. 2001 yılında yıkılıp yerine 16 derslikli binanın yapımına 2002 eylülünde başlanmıştır. 2003 yılında eğitim-öğretime açılan okul 2019 Haziran ayında kapanmış, mevcut öğrencileri Nuh Çimento Eğitim kampüsüne taşınmış olan İzmit Lisesine geçmişlerdir.

KAYNAKÇA

Cemil Öztürk, “İdadi”, DİA, c: 21, 2000, ss. 464-466; Fatih Demirel, “Müstakil Sancak Maârif Müdürlüğüne Bir Örnek: İzmid Mekteb-i İdâdî Müdürlüğü”, Uluslararası Kara Mürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu-II, c. III, 2016, ss. 1723-1729; Şennur Kaya, Tanzimat’tan Günümüze İzmit Kenti (1839-1938), Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2009; Hilmi Tunahan Örs, “İzmit Lisesi”, İnsan ve Sosyal Bilimler Dergisi, c. 2/1, 2019, ss, 230-241; SESI.html; Oya Şenyurt, “Bir Eğitim Yapısının İnşa Öyküsü ve Geçmişin Modern Mimarisi”, Uluslararası Gazi Süleyman Paşa ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu III, 2017, ss. 2193-2210; https://www.kocaeligazetesi.com.tr/haber/9519154/izmit-lisesi-turkiyenin-okullari-arasina-girdi#

Hülya ÇELİK